Поле памяці
Постаці і падзеі беларускай мінуўшчыны
Святаслаў Асіноўскі
Выдавец: Полымя
Памер: 176с.
Мінск 1999
Сакрэтнасць прывяла да таго, што сёння ў прынцыпе
немагчыма вызначыць «хросных бацькоў» нашых авангардных, магнітных і калектарных. Але адно абсалютна відавочна: ні спецыялістаў (гісторыкаў, філолагаў, тапанімістаў), ні тым больш грамадскасць на «хрэсьбіны» не запрашалі. Усё вырашаў яго вялікасць чыноўнік. Пачынаючы з 1919 года, гарадская тапанімія Мінска папоўнілася трыма сотнямі новых яазваў. Кожная з іх (да 1991 года) была зацверджана ў партыйных калідорах.
Першыя спробы спецыялістаў умяшацца ў гэты «сакрэтны» працэс адносяцца да 1986 года, калі пры ўпраўленні культуры гарвыканкама і рэдакцыі газеты «Вячэрні Мінск» была ўтворана грамадская камісія па найменаванню і перайменаванню вуліц і плошчаў. Аб тым, як гарадскія ўлады «прыслухоўваліся» да думкі снецыялістаў і грамадскасці, сведчыць хаця б такі факт. У тым жа 1986 годзе адну з новых вуліц у мікрараёне Ангарская-4, вядомым сваім «сібірскім каларытам», было прапанавана назваць імем ураджэнца Беларусі, удзелыііка паўстання 1863—1864 гадоў, знакамітага географа і падарожніка (дарэчы, даследчыка Сібіры) Яна Дамінікавіча Чэрскага. Вуліцы Чэрскага ў Мінску няма да гэтай пары...
Але часы, як быццам, мяііяюцца. Рашэннем гарсавета № 430 ад 9 снежня 1992 года было зацверджана «Палажэнне аб найменаванні вуліц і плошчаў г. Мінска». Дакумент паклаў канец ідэалагізацыі гэтага працэса і прызнаў мэтазгодным адрадзіць гістарычныя назвы вуліц і плоіпчаў старажытнага горада. Права прыняцця рашэнняў у гэтай вобласці нададзена выключна гарвыканкаму. Адпаведныя прапановы могуць уносіць дзяржаўныя органы, дэпутацкія камісіі і групы, грамадскія арганізацыі, працоўныя калектывы, сродкі масавай інфармацыі, жыхары горада. Іх павінны вывучаць і разглядаць камісія гарвыканкама па найменаванню і перайменаванню вуліц і плошчаў і пастаянная камісія гарсавета па культуры, ахове і адраджэнню гісторыка-культурнай спадчыны. Заключэнне камісій выносіцца на разгляд гарсавета і зацвярджаецца яго рашэннем.
У склад камісіі ўваходзяць сапраўдныя спецыялісты сваёй справы, шырока вядомыя ў краіне вучоныя — дактары філалагічных навук Адам Мальдзіс, Валянціна
Лемцюгова, вучоны сакратар Інстытута гісторыі Акадэміі навук Беларусі Міхаіл Кошалеў, дырэктар Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі Ала Галубовіч, гісторык Захар Шыбека і другія, усяго 13 чалавек.
Залатая Горка, Кальварыйская, Гарадскі Вал, Раманаўская Слабада — толькі першыя крокі на шляху вяртання старажытнаму Мінску страчанага тапанімічнага аблічча. Слушна гучаць з гэтай нагоды развагі доктара гістарычных навук Леаніда Лыча: «Патрэбны больш рашучыя і смелыя захады. Рэканструкцыю урбаніміі неаоходна праводзіць цэлымі блокамі, якімі могуць быць раёны ці падраёны, кварталы гарадоў».
«Зонай асаблівай увагі,— падкрэслівае вучоны,— павінны быць іх гістарычныя цэнтры. Калі ўсур’ёз удумацца, дык проста нелагічна, абсурдна, што нават самыя старажытныя вуліцы нашых гарадоў маюць назвы, якія звязаны з падзеямі параўнальна нядаўняга часу: Кастрычніцкай рэвалюцыяй, практыкай сацыялістычнага будаўніцтва, героікай Вялікай Айчыннай вайны... У гістарычныя цэнтры гарадоў належыць максімальна вярнуць назвы, што ўжываліся ў дакастрычніцкі перыяд, каб, глянуўшы на шыльды, чалавек ведаў, што ходзіць ён па спрадвечнай зямлі сваіх далёкіх продкаў... Дзейнічаючы так, мы будзем спрыяць далучэнню беларусаў да іх гістарычных каранёў, адраджэнню нацыянальнай свядомасці, якая так моцна ў нас дэфармавана».
Хочацца верыць, што настане час, калі, гуляючы па мінскіх вуліцах, можна будзе прайсці па Губернатарскай, а яшчэ лепей — па Францішканскай, звярнуць на Магазінную, потым скіраваць на Дамініканскую...
ТЛКІЯ розныя АДНОЛЬКАВЫЯ лёсы
Уневялічкай, двароў на трыццаць, заходнебеларускай вёсачцы, дзе дажываюць свой век бацькі маёй жонкі, наўрад ці асабліва задумваюцца над прынцыповымі адрозненнямі праваслаўнай веры ад каталіцкай. Насельнікі вёскі, якім у пераважнай большасці ўжо даўно за шэсцьдзесят, а вельмі многім — і за семдзесят, круглы год занятыя іншымі, так бы мовіць, мірскімі клопатамі: ходзяць за скацінай, корпаюцца на бульбяных сотках ці ў агародах, ламаюць галовы над тым, дзе і як разжыцца сенам і дровамі на зіму.
Рэлігійныя абрады тут, праўда, даволі строга блюдуць. Ніводная маці або цешча не дазволяць сыну або зяцю, што завіталі ў вёску на выхадныя ці ў водпуск, узяцца за сякеру або касу ў нядзелю ці — крый Божа! — на Вялікдзень або Тройцу: грэх і сорам!
Між іншым, гэты кансерватызм вяскоўцаў мяне асабліва і не здзіўляў. Што б там ні пісалі асобныя вучоныя аб нібыта ледзь не спрадвечнай непавазе беларусаў да Бога, іх не вельмі цвёрдай прыхільнасці да веры наогул, мы з вамі, асабліва тыя, хто нарадзіўся і вырас у вёсцы ці жыве там сёння, ведаем, што гэта далёка не так. Прызнаемся: вельмі многія з нас сённяшніх, як правіла, і самі хрышчоныя, і дзяцей і ўнукаў стараемся не пакінуць у нехрысцях. А ўспомнім, што нават у самы разгар пабудовы «развітога сацыялізму» большасць з нас адзначала і Раство, і Вялікдзень, і Радуніцу. Без выканання рэлігійных абрадаў, але ўсё ж... У цешчынай вёсцы здзіўляе мяне зусім іншае:
поўны кансенсус паміж праваслаўнымі і католікамі, якіх у вёсцы прыкладна пораўну. I «польскія», і «рускія» святы тут шануюць аднолькава. I праваслаўных, і католікаў, што адыходзяць у нябыт, хаваюць на адных могілках. Бывае, што бабулі-каталічкі ходзяць паставіць памінальную свечку ў царкву (балазе, яна пад бокам).
Я падазраю, што і цешчы, і яе немаладым ужо сяброўкам, па вялікаму рахунку, не так ужо і важна, якую веру, «польскую» ці «рускую», яны спавядаюць. Галоўнае для іх, відаць, у іншым: у тым, што недзе там, на небе ёсць Бог, які ўсім кіруе і без ведама якога нічога не адбываецца тут, на зямлі...
Аналізуючы ўсё гэта, я часта задумваіося: чаму ж стагоддзямі людзі варагавалі паміж сабой і нават забівалі адзін аднаго толькі за тое, што яны, суседзі спрадвеку, спавядаюць розныя веры? I галоўнае — хто вінаваты ў людскіх пакутах і пралітай крыві?..
Хрысціянства амаль палову сваёй гісторыі не падзялялася на праваслаўе і каталіцызм. Трагічны па сваёй сутнасці раскол адзінага па тым часе веравызнання на дзве галіны — усходнюю і заходнюю — быў вынікам палітычных супярэчнасцей і, галоўнае, тэрытарыяльных прэтэнзій паміж двума тагачаснымі сусветнымі цэнтрамі — Рымам і Візантыяй. Болып моцная на той час Візантыя не хацела саступаць у гэтых спрэчках ужо заняпаламу Рыму. Гэта супрацьстаянне прывяло да Taro, што ў Канстанцінопаль, сталіцу Візантыі, прыехалі паслы рымскага папы Льва IX і 16 ліпеня 1054 года абвясцілі з царкоўных амбонаў анафему (пракляцце, адлучэнне ад царквы) канстанцінопальскаму патрыярху Міхаілу Керуларыю. Рэакцыя візантыйскіх улад была адэкватнай: з вуснаў канстанцінопальскіх святароў прагучала анафема папскім легатам, а Рым быў абвешчаны «ерэтычнай сталіцай».
3 часам за заходняй, рымскай, царквой замацавалася назва каталіцкай (ад лацінскага catholicus — сусветны, усеагульны). Усходняя, візантыйская, або грэчаская, царква стала называцца праваслаўнай, або артадаксальнай (ад грэчаскага orthodoxos — прававерны, праваслаўны).
Заўважым, што напачатку Кіеўская Русь адмовілася прызнаць царкоўны падзел. Дарэчы, вялікі кіеўскі
князь Яраслаў Мудры, які на той час якраз знаходзіўся з візітам у Канстанцінопалі, з пашанай прыняў у сваёй рэзідэнцыі паслоў рымскага папы, якія толькі што абвясцілі анафему канстанцінопальскаму патрыярху.
Між іншым, працэс падзелу хрысціянства, пачаты ў 1054 годзе двухбаковай анафемай, скончыўся толькі ў 1204 годзе. Але менавіта тыя канстанцінопальскія падзеі далі старт то зацятай варожасці, то непрыхаванай непрыязнасці праваслаўнай і каталіцкай цэркваў, што, з рознай ступенню напалу, доўжыцца і па сёнгіяшні дзень...
На жаль, Беларусь не аднойчы станавілася арэнай (бывала, і крывавай) высвятлення адносін паміж дзвюма канфесіямі, якія часта пераходзілі ў міждзяржаўныя ваенныя сутычкі. Сведчанне таму — трагічныя падзеі сярэдзіны XVII стагоддзя, што адбываліся ў Пінску і яго ваколіцах (і наогул, на поўдні Беларусі), і не менш трагічныя лёсы двух знакамітых святароў, якія былі актыўнымі ўдзельнікамі і сталі ахвярамі гэтых падзей...
Хутчэй за ўсё жыццёвыя шляхі гэтых людзей, па сутнасці, зацятых ворагаў, ніколі не перасякаліся. Прынамсі, пісьмовых сведчанняў або згадак сучаснікаў на гэты конт пакуль не знойдзена. Але, на наш погляд, у даным выпадку не так ужо і важна — сустракаліся ці не Афанасій Філіповіч і Андрэй Баболя. Уражвае другое: у абодвух — такія розныя ... аднолькавыя лёсы. I перш чым закрануць гэту трагічную аднолькавасць, трэба ўсё ж разгледзець іх рознасць.
Галоўнае ж адрозненне гэтых двух адметных хрысціян у тым, што адзін з іх — Афанасій Філіповіч — быў праваслаўным, другі ж — Андрэй Баболя — католікам.
Большая палова жыцця Афанасія Філіповіча — ці не суцэльная белая пляма. Дакладны год яго нараджэння невядомы. Дата гэта губляецца недзе паміж 1595 і 1600 гадамі. Некаторыя ўскосныя даныя дазваляюць меркаваць, што адбылося гэта ў 1597 годзе. Калі ўлічыць, што пастрыг у манахі ў праваслаўнай царкве XVII стагоддзя мог адбыцца не раней, чым у трыццаць год, а Афанасій Філіповіч быў «рукапаложаны» ў манахі айцом Іосіфам Бабрыковічам у Вільні, пры царкве Святога Духа ў 1627 годзе, то вышэйназваная дата нараджэння можа быць вельмі верагоднай.
Дзе нарадзіўся Філіповіч — невядома наогул. Ёсць меркаванне, іпто на Гродзеншчыне, але яно нічым не падмацавана. Больш таго, няма адназначнай думкі наконт таго прозвішча Філіповіч ці імя па бацьку. У дакументальных крыніцах, якія тычацца Мінскай губерні і Літоўскай епархіі, называюцца асобы шляхецкага паходжання і святары па прозвііпчу Філіповіч, але гэта не дае падстаў лічыць, што Афанасій адносіцца да іх шэрагу.
Невызначаным застаецца і паходжанне Філіповіча. Вядомы рускі і ўкраінскі гісторык Мікалай Кастамараў яшчэ ў мінулым стагоддзі лічыў, што ён паходзіў з сям’і беднага шляхціца. Беларускі даследчык Аляксандр Коршунаў, не згаджаючыся з Кастамаравым, спасылаўся каля трыццаці гадоў таму на вядомы «Дыярыуш» Філіповіча, дзе ён сам называў сябе простым чалавекам, гарбаром, калугерам (манахам-пустэльнікам), і адносіў яго да выхадцаў з сям’і гарадскога рамесніка. Пісьменнік Кастусь Тарасаў ужо сёння схіляецца да версіі Кастамарава, падмацоўваючы сваё меркаванне тым, што толькі шляхціца, якім, на яго думку, з’яўляўся Філіповіч, канцлер Вялікага княства Літоўскага Леў Сапега мог запрасіць у 1620 годзе ў выхавацелі да «царэвіча маскоўскага», нібыта сына Лжэдзмітрыя I і Марыны Мнішак, якога рыхтавалі да ўзвядзення на маскоўскі прастол.
КНІГІ ОНЛАЙН
