Поўны збор твораў. Том 1
Аповесьці, апавяданьні, прыпавесьці
Васіль Быкаў
Памер: 656с.
Мінск 2005
— Спазыііўся. Прабачце... Затрымаўся.
Апішчык нічога не сказаў, астатнія, зацятыя ва ўласпым клопацс, таксама маўчалі. Мабыць, адчуўшы напружаньне, настаўнік моўчкі сеў ля каваля.
— Во настаўпік самы здатны, — пасьля сказаў Петрачкоў. — Маладьг, граматны...
— Тожа ярунду скажаш, — зірнуў у столь брыгадзір. — A хто дзяцеіі вучыць будзе?
Гэта зразумела, падумаў Анішчык. У брыгадзіра чацьвёра вучацца ў школе, калі яс зачыняць, хто іх будзе вучыць?
— Настаўнікаў хапае. Прышлюць іншага.
— Дзе ж хапае? Дзе хапае? — загаманіў брыгадзір. — На чатыры класы адзін настаўпік — гэта правільна?
— Было два. Ня трэба бьтло Апрышкінай лезці ў палітыку, — махнуў рукой Петрачкоў.
— Япа і ня лезла.
— Лезла, ня лезла — пя наша справа. Мы цяпср пра іншае, — сказаў Анішчык.
Настаўнік круціў галавой ад аднаго да другога, намагаючыся зразумець сутнасьць спрэчкі, але, мабыць, тое было пяпроста. Надта незвычайным выдаўся прадмет спрэчкі, каб яго можна было адразу сьцяміць.
— Пра што гаворка, таварышы?
Яму піхто не адказаў, нібыта размова ішла пра штосьці саромнае або таемнае. Анішчык міжволі перакладваў на стале злашчасную трубку з подпісамі. Ён нічога з гэтай размовы пс запісваў, думаў, што наўрад ці варта ў такім выпадку запісваць. Партыйцы, мяркуючы па ўсім, яго разумелі, і нават вялікі фармаліст Петрачкоў не пярэчыў. Ды во размову гіачало хіліць кудысьці ўбок ад галоўнай праблемы, трэба было яе скіраваць у натрэбнае рэчышча. Але сёньня сакратар баяўся перагнуць і тым самым сапсаваць усю снраву, асабліва ў прысутнасьці маўклівага настаўніка.
Гэта быў яшчэ малады чалавек, які прыехаў улетку з горада і нершы год працаваў у школе. На пачатку восені ў школе іх было два, але настаўніцу Ганну Іванаўну рэпрэсавалі за лацдэмаўшчыну, і настаўнік застаўся адзін. Мабыць, не зразумеўшы, у чым справа, ён кіпуўся яе абарапяць, на-
ват езьдзіў у Менск, пакуль сам ня трапіў у пастку. Анішчык атрымаў указаньне выключыць яго з кандыдатаў, але пасьля выключэньне замянілі на строгую вымову. Настаўнік прыціх, зыііякавеў неяк, перастаў выступаць на сходах і ўвогуле паводзіў сябе палахліва. Анішчык думаў, што яго павінны арыштаваць, але ў райкаме сказалі, што ў таго нейкая падтрымка з наркамата асьветы, і сакратар перастаў разумець, як да таго належыць ставіцца.
— Выбіраем ворага народа, — нарэшце адказаў настаўніку Петрачкоў.
— Як — ворага народа?
Зьдзіўлепае пытаньне настаўніка засталося без адказу, не схацеў нічога тлумачыць і Анішчык. Ён ужо разумеў, што для арышту пастаўнік не падыдзе, бо, калі ўжо пабыў у руках ворганаў, дык чымсьці ім згадзіўся. Або, можа, сапраўды высокая падтрымка, можа, з таго ж НКВД? Вельмі нават магчыма, што яго адмыслова пакінулі для сакрэтнай працы на месцы.
Але піто ж тады рабіць, халера на яго? На самой справе, хоць ты сам сьвядома ідзі ў ворагі народа? Хаця тое было б, напэўна, самай натуральнай контррэвалюцыяй — сьвядомым падрывам палітыкі партыі на вёсцы. Такога сакратар ячэйкі дапусьціць ня мог.
Пакуль яны гаварылі-спрачаліся, у сені ўлезьлі два недарослыя ахламоны — Красноў і Дзяленя, расчынілі ў сельсавет дзьверы і з парога пачалі цьвяліць партыйцаў.
— Таварышы партыйныя! Да вас з вялікаю просьбай: вазьміце з сабой...
— Куды вас узяць?
— Ды ў камунізм. A то ўсё няцерпіцца...
— Счакайцс. Сьпярша паразумнець трэба, — сказаў Петрачкоў.
— Дык разумнейце ж хутчэй! — ашчэрылі зубы ахламоны.
— Зачыніце дзьверы! 3 таго боку! — раўнуў на іх брыгадзір, і яго паслухаліся, — дзьверы зачыніліся. 3 падворку, праўда, яшчэ даносіўся нецьвярозы голас:
— Засядаюць, шчасьця нам куюць, а людзям нс даюць...
Гэта вясковая пара ахламонаў ле ўпершыню выскалялася, алс так палаўчылася, што не пераступала парог, за якім палягала крамола. Яўны зьдзек у іх заўжды маскаваўся, фармальла прыдрацца да іх было амаль лемагчыма.
А Ганла Івалаўпа, якая калісьці вучыла і яго, Анішчыка. пагарэла ла тым, што нс заклеіла ў падручніках партрэты лядаўна рэпрэсаваных беларускіх нацдэмаў. За папярэднія гады ўсе былі заклееныя або закрэсьленыя, а за апошні год лс пасьпела. Як пасьля тлумачыла яна на ячэйцы, — чакала ўказаньня з райана, якія менавіта партрэты належала заклеіць, а ўказаньня ле было. А яго і не магло быць — амаль усе работнікі раііана былі арыштаваныя, паслаць указаньне пс было каму. Газет жа Гашіа Іванаўна лс выпісвала, казала, піто палітыка ёй абрыдла. I зусім не ў палітыку яла лезла, настаўніца цуралася яе. Тут, як звычайна, Петрачкоў наблытаў, што, аднак, ня шкодзіла яму лічыцца ці ня самым сьвядомым балылавіком у калгасе.
Пасьля лядоўгае паўзы Анішчык заклапочала ўздыхнуў.
— Дык што ж нам рабіць?
Каваль на лаве рашуча папнуўся наперад.
— Паслухайце, у мяне ёсьць прапанова. А калі Злотніка?
— Злотпіка?
— Ну. А што ? Ціхі, слакойлы. Ня п’е. Чысты пралетар.
— А й праўда, — памяркоўна сказаў брыгадзір. — Усё роўна ў калгасе ад яго нуль аддачы.
Анішчык адкінуўся плячмі да сьцяны — ён думаў. Злотнік у калгасе жыў другую восень, пасьля таго, як у мястэчку на яўрэйскае сьвята пурым згарэла яголая хата. Вялікая сям’я Злотніка засталася без прытулку, і старшыля Янкоўскі ўладкаваў пагарэльцаў да сухотнага бабыля Рудака. Часова, вядома. Праўда, часовасьць тая задоўжылася на другі год, ды Злотлікава сям’я была ўдзячпая старшыні.
Кавалёва прапанова, можа б, і сталася дарэчы, але штосьці нс давала пагадзіцца з ёю. Усё ж было неяк нядобра на такую справу прызначаць нетутэйшага, па сутласыді, чужога чалавека, лядаўляга пагарэльца. Зноў жа, яўрэя. У адносілах да яўрэяў палітыка ўлады здавалася дужа няпэўлай і
зьменлівай. To іх лаялі за сувязь з трацкізмам ды сіянізмам, то каралі іншых за яўны ці выдуманы антысемітызм. Нядаўна газета пісала пра суд над адным пакупніком з мястэчка, які абазваў жыдам прадаўца гаспадарчай лаўкі. Пакупніку далі два гады прымуспрацы. А тут прапануюць Хаіма Злотніка прызначыць у ворагі народа! Як на тое паглядзіць таварыш Дзьвярной?
— Пойдзе, пойдзе, — горача перакопваў каваль. — У аўторак быў у мяне ў кузьні, казаў, што гатовы зьехаць, куды вочы глядзяць. Во якраз і паедзе. Бясплатна, — хіхікнуў каваль.
— Паедзе... Але дзяцей куча, — сумняваўся Анішчык.
— А ў каго іх не куча? Зноў жа, ня ён іх корміць — жонка корміць. Шые штоноч і корміць. I свайго Хаіма разам.
Можа, і так, думаў Анішчык, сям’ю корміць швачка Двойра, можа, дзеці і не памруць з голаду. I ўсё ж... Гаворка не пра жонку — гаворка пра мужа.
— Зноў жа — яўрэй, — ня мог наважыцца сакратар.
— Ну і што? А ў нас раўнапраўе, — цьвёрда мовіў Петрачкоў.
Можа, менавіта гэтыя словы Петрачкова ўсё і вырашылі. Калі Петрачкоў згодны, дык вельмі магчыма, што яны надумаліся правілыіа — скаргі ў райкам ня будзе. Увогуле ў гэтага партыйца нюх на палітыку меўся адмысловы.
— Усё ж трэба падумаць, — сказаў Анішчык.
— Што думаць, сакратар? Выклікай Хаіма і парадак. Хай пакуе чаймадан, — хіхікнуў каваль. Ягоны сусед брыгадзір, аднак, гэтым разам маўчаў.
3 лавы падняўся і чамусьці зноў сеў настаўнік, ён прыкметна хваляваўся — невядома чаму.
— Штось я не разумею, аб што рэч? Што адбываецца? Куды мы выбіраем? У органы ўлады, ці што?
— Ня трэба спазьняцца, — папракнуў Петрачкоў.
— Я спазьніўся, бо была прычына. Хадзіў у Судзілкі да хворага вучпя. Пяты дзень няма ў школе, — аказалася, дыфтэрыя. А тут — пра што вы?
— Ладна, пасьля растлумачу, — махнуў на яго Анішчык.
Ёл ля всдаў, куды можа павярнуць размову настаўнік, і баяўся страціць няпэўнае яшчэ выйсьце.
Але, мусіць, і праўда — іншага не заставалася, як запрасіць Злотпіка. Калі пайсьці ўсёй ячэйкай, можа, раславссьці пра прыклад Ялкоўскага, з павагі да якога Злотнік ня можа адмовіцца. Што ён лепшы за старога бальшавіка, нядаўняга старшыню сельсавета? Вядома, гэта нядобра, піто ў такой сітуацыі члены партыі змушаны прасіць беспартыйнага яўрэя, алс ілто рабіць? Ня псршы і, вельмі магчыма, не апошні раз. Такос жыцьцё і такая палітыка.
— Так! Пайшлі...
Рашуча ўстаўшы з-за стала, Анішчык надзеў вайсковую, з цвёрдым казырком фуражку. Лёгка ўскочыў з лавы каваль, падляўся брыгадзір. Але пастаўнік заступіў ім шлях да дзьвярэй.
— Усё ж растлумачце, куды Злотліка?
— Нс ў начальнікі, супакойся, — раздражнёпа сказаў Аніпічык, ступаючы цсраз парог.
Чарадой, адзін за адным яны кіравалі па вёсцы, прыціскаючыся да платоў, каб пя трапіць у частыя тут лужыпы. На вуліцы было цёмна, цемрай навісла захмаранае неба. Толькі ў лекаторых хатах цьмяла сьвяціліся вокны. Газа была ў дэфіцыце, людзі яс ашчаджалі, увсчары ралей клаліся спаць. Хіба школьлікам давалі пасядзець даўжэй, падрыхтаваць урокі — на чытальле кніжак ужо ле ставала часу. Праз гэты недахоп газы ў Анішчыка калісьці засталася ледачыталай цікавая кніжка «Айвенга». Колькі пасьля ні шукаў, лідзе ля мог злайсьці — лі ў палкавой бібліятэцы, лі ў Доме сацкультуры. Так і засталося быццам бы нясколчалас дзяцілства. Зрэшты, а ў каго яію добра скончылася?
Жыцьцё ўвссь час закручвалася ў лейкія колы-петлі, пачварла блытала складалыя камбілацыі адлосілаў, часьцей за ўсё лядобрых, варожых. Во і да гэтага Злотліка ён ішоў ля першы раз. У дзяцінстве, калі Злотлікі жылі ў мястэчку, маці прыводзіла яго да лівачкі Двойры, якая ў тутэйшых мясьцілах абшывала людзей. Яму тады шылі пілжачок з саматкалай ваўлялкі. За працу, памятае, маці аддала швачцы два рублі граіпыма і два дзясяткі яек. Той пілжачок ёл ласіў да
апошняга сёмага класа, пасьля якога вучыцца ўжо не давялося. Быццам нядаўна было тое, і во ён зноў ідзе да Злотнікаў, але ўжо зусім па іншай справс. Усё ж, калі падумаць, па агіднай, нялюдскай справс...
Можа, упершыню ў яго затлумленай за дзень галаве быццам праясыіілася нешта, быццам з пахмелкі, ён зразумеў, выразна і пранізьліва, штосьці жахлівае. Але хутка адчуваньне таго і зьнікла — можа, па ўласнай волі, а можа, сагнанае нечаканым вокрыкам брыгадзіра:
— Тут правей, правей трымайцеся — лужына!
Хапаючыся рукамі за калы ў плоце, яны сьледам за брыгадзірам абмінулі ў цемрадзі лужыну; хутка трэба было паварочваць у пеабгароджаны падворак бабыля Рудака. Тут Анішчыка дагнаў настаўнік, які, напэўна, пра штосьці дазнаўся ад Пстрачкова. Стары бальшавік, вядома, з імі не пайшоў.
КНІГІ ОНЛАЙН
