Поўны збор твораў. Том 10. Кніга 2
Артыкулы, эсэ, прадмовы, выступленні, інтэрв’ю, гутаркі, калектыўныя творы (1981 -1990)
Васіль Быкаў
Памер: 640с.
Мінск 2019
Думаецца, што чытачу спадабаюцца змешчаныя тут апавяданні Сяргея Залыгіна, пісьменніка і вучонага, лаўрэата Дзяржаўнай прэміі СССР, аднаго з самых папулярных і любімых празаікаў нашай краіны.
[1982]
[ПРАДМОВА ДА КНІГІ ЯЎГЕНА
КАРШУКОВА «ПІСЬМО ЖОНЦЫ»]
Жыццё, як вядома, складаецца не толькі са святаў і радасцей, але і з нялёгкіх турбот і нястомных будняў, у якіх здараецца рознае — добрае і благое, бо яшчэ не перавяліся людзі, чыя мараль знаходзіцца ў прамой супярэчнасці з духам і зместам нашага жыцця.
Яўген Каршукоў даўно і плённа працуе ў нялёгкім жанры сатыры і гумару, ужо выдаў дзве кніжкі гумарэсак, таксама паасобныя апавяданні, якія друкаваліся ў розных выданнях. Ён валодае напрактыкаваным пісьменніцкім позіркам, пільным да заган жыцця, умее знайсці ў ім характары і сітуацыі — аб’екты яго выкрываўчай іроніі, a то і злосці.
Зместам многіх са змешчаных тут апавяданняў з’яўляецца тое малапрыкметнае, а часам і няўлоўнае, міма чаго звычайна праходзіць чалавек, не надзелены талентам гумарыста. Неназойлівы гумар Каршукова часам прымушае чытача зірнуць і на сябе з нечаканага боку. Нярэдка ўсё апавяданне заканчваецца нечакана, несучы новы паварот думкі, у якой — канцэнтраванае выражэнне аўтарскай ідэі, ягоны прысуд. Многія апавяданні грунтуюцца на аўтарскай самаіроніі, якая выклікае добрую ўсмешку чытача, нават спачуванне да небаракі-апавя-
дальніка, у тон час як у іншых гумарэсках выкрываючы голас аўтара гучыць на поўную сілу, бескампрамісна. Вядома, сам па сабе ні той, ні другі метад не мае перавагі над іншым, уся справа ў мастакоўскіх меры і мэце, якія Яўген Каршукоў выдатна адчувае і якімі карыстаецца беспамылкова.
Ва ўсякім разе мы разам з аўтарам ахвотна смяёмся са шмат якіх характараў і сітуацый, апісаных у гэтай невялічкай кніжцы, і закрываем яе з пачуццём удзячнасці аўтару за некалькі хвілін асалоды і захаплення.
[1982]
1983
АНДРЭЙ МАКАЁНАК
Усё сваё свядомае жыццё Андрэй Макаёнак самааддана любіў тэатр, якому служыў у поўную сілу свайго яркага драматургічнага таленту. Гэтая яго любоў прайшла праз мноства цяжкіх выпрабаванняў, і кожны іншы менш моцны талент мог бы зачахнуць ад іх, яшчэ не развіўшыся. Кожны іншы мог бы адступіць, адрачыся, тым больш што ў жыцці знайшлося б нямала іншых не меней вартых і важных спраў. Але не такі быў Макаёнак. Апрача непаўторнага мастакоўскага таленту, ён меў яшчэ і ўпартую волю салдата, сапраўдны характар байца, які толькі гартаваўся ў нягодах жыцця, стаў больш чалавечны і мудры.
Ён быў сапраўдны баец, мабыць, яшчэ задоўга да таго, як стаў палітруком стралковай роты на Крымскім фронце, дзе быў цяжка паранены, і гэта раненне ледзьве не каштавала яму жыцця. Але ён здолеў абараніць сябе, як да гэтага абараняў кожную пядзю роднай зямлі, а пасля адстойваў ідэалы дабра і справядлівасці, і самой сілай уласнага таленту служыў людзям.
У той жа час гэта быў надзіва мяккі, кампанейскі чалавек, надзейны і верны таварыш.
Яго драматургія населена цэлым натоўпам самабытных народных характараў, кожны з якіх — увасабленне аўтарскай думкі, мары, ідэі. Ад п’есы да п’есы ішло развіццё ягонага таленту камедыёграфа, які заваяваў тэатры краіны і за рубяжом; мільённыя натоўпы гледачоў сталі ягонымі паклоннікамі. Пачынаючы са славутай камедыі «Выбачайце, калі ласка!», што ўбачыла святло рампы ў 1953 годзе, аж да нашых дзён зпад яго пяра выходзілі ўсё новыя і новыя п’есы, і яго імя даўно стала поруч з імёнамі самых прызнаных драматургаў краіны.
Андрэй Макаёнак выдатна валодаў сцэнічным сакрэтам гумару, які ў яго, аднак, не быў самамэтай, а заўжды дасканалым сродкам выяўлення ідэі, мастацкаю зброяй у барацьбе з заганамі жыцця. Смех у Макаёнка — заўжды адмаўленне ў імя сцвярджэння, нават там, дзе дзейнічаюць, здавалася б, адны толькі адмоўныя персанажы. Як правіла, абвостраная канфлі-
ктнасць ягоных п’ес ёсць вынік максімалізму макаёнкаўскай жыццёвай пазіцыі, аўтарскае непрыняцце і сцвярджэнне адначасна.
А. Макаёнак напісаў багата, тэматыка ягоных камедый надзвычай разнастайная. Пачаўшы з драматургічнага даследавання замежнага жыцця («На досвітку»), ён выдатна развіў гэтую тэму ў «Зацюканым апостале», які прынёс яму заслужаную славу майстра сатыры. Сапраўды, сіла выкрывальніцкага сарказму гэтай п’есы, багацце падтэксту, філасофская насычанасць рэплік зрабілі яе ўніверсальнай зброяй сучаснасці супраць свету, дзе фальш з такім намаганнем імкнецца замаскавацца пад праўду.
Поспех «Зацюканага апостала» несумненны і агульнапрызнаны, але ён не стаў вызначальным для далейшай творчасці драматурга, улюбёнай стыхіяй якога ўсё ж засталася вёска і адвечныя яе праблемы. Тут ён, як, можа, ніхто з нашай беларускай драматургіі, падняў самыя глыбінныя пласты народнага жыцця і стварыў вобразы-тыпы, якім жыць доўга. Далёка па тэатральных падмостках разышліся ягоныя Калібераў і Мошкін, Лявон Чмых са сваёю Лявоніхай, Цярэшка Калабок, дзед Каравай, персанажы яго апошняй камедыі. I гэта зразумела. Валодаючы багатым жыццёвым вопытам, чуйна прыкмячаючы найменшыя змены грамадскай атмасферы краіны, выдатна адчуваючы душу селяніна наогул і селяніна-калгасніка ў прыватнасці, з густам наследуючы лепшым мастацкім традыцыям класічнага тэатра, Андрэй Макаёнак таленавіта і дакладна стварыў яркія народныя характары ў тыповых абставінах іх жыцця.
Ён выдатна ведаў жыццё, заўжды крута варыўся ў яго трудных клопатах, жыва цікавіўся міжнароднымі справамі нашай краіны, шмат ездзіў, бываў на ўсіх кантынентах, і ягоная душа заўжды поўнілася брацкім спачуваннем да простых людзей і гарэла нянавісцю да іх прыгнятальнікаў. Асабліва ён ненавідзеў усіх масцей і адценняў бессаромных палітыканаў, здольных дзеля барышоў або ў імя ўласных шалёных ідэй кінуць свет у бездань новай вайны. Як былы салдат, ён выдатна ведаў, што такое вайна і чаго яна каштуе людзям.
Аб тым яго апошняя п’еса «Дыхайце эканомна», дзе сілай макаёнкаўскай любові і нянавісці зрываюцца ўсе маскі дабрачыннасці з тых, хто, на словах выступаючы супраць вайны, на справе бачыць у ёй сродак для новай, вытанчанай асалоды ўладай. Напэўна, ні ў адной з яго ранейшых камедый мака-
ёнкаўскі сарказм выкрыцця не дасягаў такога з’едлівага майстэрства, ніколі яшчэ Макаёнак не паднімаўся гэтак высока ў высакароднай справе абароны міру на нашай зямлі, як у гэтай поўнай досціпу і гумару выдатнай сатыры.
Шкада, што ён не ўбачыў яе на сцэне, не дажыў да публікацыі ў часопісах. Асколак нямецкай сталі, што чатыры дзесяцігоддзі таіўся ў ягоным параненым целе, зрабіў сваю каварную справу. Але мы ўбачым і мы прачытаем. I мы будзем удзячны мастаку, які столькі зрабіў для галоўнае справы на гэтай зямлі — барацьбы са злом у імя сцвярджэння дабра, справы, якой было аддадзена жыццё выдатнага пісьменніка краіны.
[1983]
[ННТЕРВЬЮ ГАЗЕТЕ
«КОМСОМОЛЬСКАЯ ПРАВДА»]
— Вы напйсалй пятнадцать повестей й множество рассказов. Н все — про войну.
— Так вы счнтаете?
— А вы — не так? «Фронтовая странйца». «Третья ракета». «Западня». «Атака сходу». Самй названня уже определяют й время, й место. Дело, понятно, не в названйях — в сутй. Достаточно прйпомнйть основные событйя хотя бы одной, вероятно, самой йзвестной вашей повестй — «Сотнйков»...
— Разве эта кннга только о войне?..
— Выбор... Говоря о вашйх кнйгах, Васйлйй Владймйровйч, чаіце всего речь ведут йменно об этом.
— Да, выбор... На поверхностн — паденне нлн взлет. Глубже — жнзнь нлн смерть. Н еше глубже н проіце: сумеет лн человек остаться человеком, сможет лн отстоять свое достоннство?
— В обычной жйзнй, мне кажется, не столь жесткйе точкй отсчета.
— Возможно. Но я предпочнтаю говорнть о войне, потому что война — это жнзнь на пределах человеческого. А уж колн сама жнзнь ндет до пределов, то н нам, людям, важно н нужно досконально этн пределы познать.
— Выйх знаете?
— Нет. Для того н пмшу, чтобы узнать...
— Ужесточенйе жйзненной сйтуацйй не означает лй обедненйе й упроіценйе ее?
— Вопросы жйзнй й смертй — йз самых главных. А еслй так, стало быть, йх й достаточно, чтобы сказать сполна о самой жйзнй. Без эффектов. Без ненужных красот й красявостей.
— А красота подвйга?
— Подвйг — это когда сама гйбель оправдана обіцезначнмым результатом. А еслй не оправдана? Еслй не прйнесла результата? — спрашйваю себя. — Вйноват лй в том погйбшйй? Нет. Чаше всего нет... Война была такая страшная, что многйе гй6лй, не сделав нн едяного выстрела, так й не поняв, что уже погяблй...
Прежде всего веду речь о гражданском населенйй, разумеется. О тысячах тысяч погйбшйх Жйтелей советскнх городов й деревень... Счйтаю свойм долгом говорнть й говорйть й о такой смертй, й такой судьбе. Здесь, счйтаю, много правды о войне, которая, как нзвестно, действует далеко не по законам красоты й логйкй.
Для чего, собственно, пнсать о войне? Для того, чтобы говорнть правду о войне. А есля мы знаем, что эта война — самая страшная за всю йсторяю, то, стало быть, есть смысл брать трагйческйе обстоятельства, направленные протйв достойнствэ человека на войне й возле нее.
— Крайностй убедйтельны, только вряд лй вся правда е нйх...
— Что значйт «вся»? Где она, «вся»? Фашйзм — это самая жестокая военная машйна. Но нельзя забывать, самая жестокая еіце й потому, что умная. He оставляюшая — в своем «йдеале» — нй едйного выхода, нй еднной надежды на спасенйе жйзнй й духа. Умело унйчтожаюіцая й фйзнческй, й нравственно... Еслн ты реалйст й пйшешь о войне, то это надо брать за йсходное. Надо начннать с этого страшного нуля. Н йдтй дальше... Мы утверждаем: человеческое в человеке всегда сйльнее. Это правда. Но это долженствованйе, эту йнтунтйвную веру необходймо подкрепнть бесстрашным пойском й прймером. Нначе нынешнему человеку трудно научнться выстайвать й побеждать в схватках с йдсологйямй й сйламй, по своему нзуверству й глобальностн родственнымй фашйзму...
Я не знаю, не могу знать самых «предельных» пределов... Но во всяком случае я знаю й утверждаю в свойх кнйгах, что наш, советскнй человек способен, может протавостоять самым страшным сйлам...
— Нелегко, верно, жйвется в быковском «пространстве крайностей»...
Быков усмехается. He понять, грустно йлй йронйчно...
— Нелегко. Зато, смею думать, — честно.
КНІГІ ОНЛАЙН
