Поўны збор твораў. Том 10. Кніга 2
Артыкулы, эсэ, прадмовы, выступленні, інтэрв’ю, гутаркі, калектыўныя творы (1981 -1990)
Васіль Быкаў
Памер: 640с.
Мінск 2019
— Жорстка раблю не я. Самай жорсткай людской трагедыяй з’яўляецца вайна. Яна не толькі забірае ў чалавека жыццё. Гэта не самае страшнае, хоць жыццё ў чалавека адно і бясконца дарагое кожнаму. Вайна — неверагоднае псіхалагічнае выгірабаванне. Нават пакідаючы ў жывых, яна нярэдка бязлітасна ламае душу чалавека, яго волю, назаўсёды перакручвае людскія лёсы. Вось чаму побач з героямі сустракаліся і маладушныя. Яны таксама фігуруюць у маіх аповесцях. Гэта суровая праўда вайны.
— Помніцца, Васіль Уладзіміравіч, такую вашу канцэпцыю спачатку называлі «акопнай праўдай». Учым жа, на ваш погляд, праўда вайны?
— Праўда пра вайну разнастайная і ў той жа час адназначная. Гэта ўсё тое, што вызначае дух народа ва ўсіх падрабязнасцях — з народнымі пакутамі, народнымі перажываннямі, ахвярамі і горам, роўна як і гераізм народа. Менавіта праўда вайны з’яўляецца мэтай нашай літаратуры, нашага мастацтва.
Вайны не павінна быць ніколі. Мы, пісьменнікі ваеннага пакалення, сведчым пра свой час. I вельмі важна, каб гэта сведчанне было таленавітым і абавязкова сумленным. Жорсткая праўда пра вайну, яе псіхалагічныя, маральныя моманты будуць з найбольшай карысцю служыць людзям і чалавецтву ў яго нястомнай барацьбе за мір, супраць ядзернага вар’яцтва, што пагражае ліквідаваць жыццё на зямлі.
У гэтым сэнсе мае кнігі — пратэст супраць вайны ўвогуле. Я думаю, што ўся наша савецкая літаратура, якая піша пра мінулую вайну, па сваёй сутнасці антываенная літаратура. Таму што ўся барацьба савецкага народа з фашызмам была па сутнасці барацьбой супраць вайны, за мір. Носьбітамі вайны і ваеннай ідэалогіі былі гітлераўцы. Савецкія людзі вымушаны былі ўзяцца за зброю, каб абараніць Радзіму. Але мэтай іх барацьбы, іх імкненнем і звышзадачай быў мір, пастаянны мір у Еўропе і ва ўсім свеце.
В. Быкаў не спяшаецца выкладваць свае думкі і пачуцці на паперу. Паміжяіо невялікімі па аб’ёму кнігамі часам праходзяць гады. Ён прызнаецца, што не садзіцца за рабочы стол, пакуль цалкам, да апошняй драбязы не вынасіць у галаве ўвесь сюжэт, усе дэталі вобразаў герояў. Пры гэтым застаецца прыхільнікам аднаго жанру — аповесці.
— Аповесць — самы ёмісты, канкрэтны празаічны жанр, — гаворыць пісьменнік. — Раман празмерны для маіх праблем, патрабуе больш часавай нагрузкі, большага ахопу жыцця з вялікай колькасцю герояў. Мне ж, як вы, напэўна, заўважылі, дастаткова іншы раз аднаго-двух.
— Васіль Уладзіміравіч, даволі працяглы час вы працавалі літаратурным кансультантам — прачытвалі сотні твораў пачынаючых празаікаў і паэтаў. Што вы можаце сказаць у йрлым пра стпан сучаснай беларускай літаратуры?
— Яе фундаментальныя асновы на зары дваццатага стагоддзя заклалі нашы выдатныя нацыянальныя класікі, народныя паэты Янка Купала і Якуб Колас, 100-годдзе з дня нараджэння якіх па рашэнні ЮНЕСКА ў 1982 годзе шырока адзначалася ва ўсім свеце. Іх выдатныя традыцыі рэалізму, увагі да простага чалавека, разняволенага рэвалюцыяй і ўсвядоміўшага
сваю нацыянальную годнасць, прадоўжылі многія літаратары старэйшага пакалення.
Пасляваенная проза, мне здаецца, развіваецца ў некалькіх напрамках. Першы — сучаснасць. Усё, што звязана з аднаўленнем народнай гаспадаркі, з ростам гарадоў, з праблемамі вёскі. Другая тэндэнцыя — і ў гэтым беларуская літаратура дасягнула значных поспехаў — гэта адлюстраванне чатырох год барацьбы з нямецкім фашызмам. Сюды ж адносіцца і партызанскае мінулае рэспублікі, гераізм яе падпольшчыкаў у гарадах. Дарэчы, тут у сэнсе мастацтва значна больш цікавых аспектаў, чым у апісанні вайны франтавой з яе ў значнай ступені армейскай рэгламентаванасцю: больш вялікая стыхія характараў і акалічнасцей. Гэтай сваёй тэмай беларуская літаратура выйшла за межы рэспублікі, дабілася прызнання чытачоў у Савецкім Саюзе і іншых краінах. Найбольшыя дасягненні звязаны з імёнамі Міхася Лынькова, Івана Мележа, Янкі Брыля, Алеся Адамовіча, Івана Шамякіна, Івана Навуменкі, Івана Пташнікава, паэтаў Аркадзя Куляшова, Максіма Танка, Пімена Панчанкі, Рыгора Барадуліна.
Нарэшце, самая новая тэндэнцыя — гістарычная, жаданне зазірнуць у далёкае мінулае. Гэты бок народнага жыцця ў нашай літаратуры быў распрацаваны менш за ўсё. Значная з’явай тут стала творчасць Уладзіміра Караткевіча. Яго гістарычныя раманы, аповесці таленавітыя і глыбокія па думцы.
— Пра вайну сёння пішуць і тыя, хто нарадзіўся пасля яе. Як вы ацэньваеце гэтыя спробы?
— Думаю, што, пакуль жывыя сведкі і ўдзельнікі мінулай вайны, галоўнае і першае слова пра яе належыць ім. Але, зразумела, да гэтай тэмы падключаецца і пасляваеннае пакаленне мастакоў. Творчасць іх, аднак, не можа быць першаснай, яна вытворная ад ужо напісанага пра вайну. Яна можа быць значнай нечым іншым: новым асэнсаваннем псіхалагічнага і сацыяльнага парадку, але не рэканструкцыяй праўды вайны. Сапраўднымі носьбітамі гэтай складанай праўды з’яўляюцца, на маю думку, толькі яе сведкі і ўдзельнікі.
— Апошняе пытанне, Васіль Уладзіміравіч. Што вы лічыце галоўнай задачай мастака ў наш трывожны час?
— He быць у баку ад барацьбы за мір. А гэта значыць, што ва ўсе часы, пры ўсіх перыпетыях палітыкі, на ўсіх стадыях развіцця дзяржавы пісаць праўду. Трагедыя вайны не павінна паўтарыцца.
Інтэрв’ю ўзяў В. Хадасоўскі.
[1983]
НАШЫ СІЛА I ВОЛЯ
Ідзе час, але не цьмянеюць у памяці людзей гады вайны, веліч нашай Перамогі над нямецкім фашызмам. Цяжка пераацаніць яе значэнне ў гісторыі, цяпер ужо відаць, што на яе падмурку збудавана ўсё сучаснае, а быць можа, і будучае чалавецтва. I зараз, калі зноў зрабіўся нетрывалым мір на зямлі, калі сілам агрэсіі і разбою не сядзіцца ў спакоі, мы ўспамінаем нядаўнія ўрокі, дадзеныя людзям вайной, і зноў упэўніваемся ў неабвержнасці нашай праўды — праўды міру і гонару.
Адной з адметных рысаў мінулай вайны была яе ўсенароднасць, калі за агульную справу — на фронце, у прамысловасці, у сельскай гаспадарцы, у партызанскім тыле — змагаліся ўсе, ад малых да старых. Няхай не ўсе рызыкавалі ў аднолькавай меры, але ўсе аддавалі сябе, свае майстэрства, вопыт і сілу дзеля Вялікай Перамогі, якая абышлася для нас такой дарагой цаной. Велізарнае напружанне ўсіх фізічных і духоўных сіл народа, вялізныя матэрыяльныя выдаткі, 20 мільёнаў чалавечых жыццяў — вось плата савецкага народа за яго самую цяжкую і велічную ў стагоддзях Перамогу. Салдацкай жа платай, асабістым укладам байца ў імя будучыні часам аказвалася яго асабістае жыццё, расстацца з якім было дужа нялёгка, але, як нярэдка здаралася, — іншага выйсця не выпадала. I мільёны маладых ды і старэйшых людзей — мужчын, хлопцаў, жанчын — прынялі смерць, выразна ўсведамляючы, што якім бы дарагім ні было жыццё кожнага, лёс Радзімы і чалавецтва непараўнальна важней.
Салдат гінуў проста і без скаргаў, сумленна і да канца выконваючы свой абавязак, і толькі ў душы ў яго, можа быць, апошняю перадсмяротнаю думкаю было ўсведамленне пранізлівай заўчаснасці гэтай яго пагібелі. Можна ўявіць сабе ўвесь трагізм яе ўлетку 41-га года, калі такой расплывіста-няпэўнай здавалася бліжэйшая будучыня, такой вялізнай была небяспека для Радзімы. I той, хто гінуў, як бы ён ні верыў у нашу перамогу, не меў нават уяўлення аб тэрмінах яе ажыццяўлення, не ведаў, колькі прадоўжыцца вайна і які адрэзак зойме ў ёй уласнае жыццё — палову, чвэрць або і яшчэ меней. А галоўнае — так мала тады, у сорак першым, было перамог і так многа роспачы. Няпроста было паміраць і ў сярэдзіне вайны, калі чаша ваеннай удачы па-здрадніцку вагалася то ў адзін, то ў другі бок, а наперадзе ляжаў такі доўгі, крывёю паліты шлях — ад Волгі да Эльбы. Да таго ж у гэты пераломны час ужо
вызначылася наша баявая сіла, узрасло ваеннае майстэрства; у гады Сталінградскай і Курскай бітваў мы ўжо навучыліся ваяваць на роўных, хаця гэтая навука і далася нам празмерна вялікай крывёю. Але менавіта ў цяжкіх пераможных бітвах многія расставаліся з жыццём, гаротна ўсведамляючы, што зрабілі для Перамогі далёка не ўсё, што маглі б зрабіць, што надта заўчасна абрываецца іх поўнае сілы жыццё, што цяпер, калі ёсць умельства, пераадолены страх і набыта рашучасць, менавіта цяпер з’явілася магчымасць біць ворага пэўна. 3 такімі або падобнымі думкамі яны адыходзілі ад нас назаўсёды. Праз шмат гадоў, гледзячы на пажаўцелыя фатаграфіі гэтых рана пасталелых хлопцаў у пакамечаных гімнасцёрках з пятліцамі на каўнярах, рэдка і скупа ўзнагароджаных, не ведаеш, што падумаць? Ці то зайздросціць, што яны воляю ваеннага лёсу сышлі з паловы шляху, на якім столькі яшчэ давялося стрываць, перажыць і столькім загінуць на сваёй і на чужой зямлі, ці, можа, паспачуваць: столькіх пераможных радасцей не ўбачылі яны, далёка не дайшоўшы да Берліна. Ну, а тыя, што гінулі на самым зыходзе вайны, у сорак пятым? Менавіта ў гэтым годзе, больш чым калі-небудзь раней, пачалі мы задумвацца над будучым, дапытліва імкнучыся зазірнуць за рысу, якая вось-вось павінна была падзяліць вайну з мірам. Заставалася зусім нямнога, ішлі баі ў сэрцы Германіі, акружалі Берлін, штурмавалі рэйхстаг. I на кожным вогненным метры гінулі, прайшоўшы тысячы кіламетраў да жаданай мэты і не дабегшы вартыя жалю метры да міру. Многія, уцалеўшы на вайне доўгія чатыры гады, не дажылі некалькіх кароткіх гадзін да запаветнага спынення агню. Балючае ўсведамленне гэтага неда чым бліжэй да канца вайны, тым вастрэй упівалася ў салдацкае сэрца, але і яно не магло стрымаць усеагульны парыў, спыніць апошні рывок у атаку, смяртэльны кідок на варожы бункер. Трэба зазначыць яшчэ, што да гэтага часу мы ўжо зблізіліся адзін з адным, прыцёрліся, a то і здружыліся з тымі, хто быў з намі побач. К канцу вайны, як ніколі раней, узмацнела франтавая таварыскасць, і, можа, таму кожная страта байца ў агульным страі была яшчэ і горкай асабістай стратай для многіх яго таварышаў па зброі.
Перада мной старэнькі, ваенных гадоў здымак, зроблены недзе ў тыле на фарміроўцы, добра пацёрты за гады ў нагруднай кішэні гімнасцёркі. На ім чатыры афіцэры, камандзіры рот і ўзводаў, ні аднаму з якіх не пашчасціла дажыць да Перамогі. Першы з іх вельмі хутка загінуў на Дняпры, апошні быў забіты ў Аўстрыйскіх Альпах 27 красавіка 1945 года. Я ўглядаюся
цяпер у іх маладыя твары і хачу прачытаць у іх скіраваных у аб’ектыў позірках нешта такое, чаго не заўважаў раней, але што павінна адкрыцца сёння, праз шмат часу пасля іх пагібелі. Гэта дрэнна мне ўдаецца, таму што ва ўсіх чатырох вельмі будзённыя выразы твараў з трошачкі прытоенай гарчынкай ад нялёгкай іх долі, схаванай у сабе трывогі за будучае. Але ні просьбы, ні жальбы, ні дакору, і гэта зразумела. У момант фатаграфавання яны жылі агульнымі для ўсіх справамі, штодзённымі клопатамі, і хаця салдат заўсёды гатовы да самага горшага на вайне, ён стараецца аб тым не думаць.
КНІГІ ОНЛАЙН
