Поўны збор твораў. Том 10. Кніга 2
Артыкулы, эсэ, прадмовы, выступленні, інтэрв’ю, гутаркі, калектыўныя творы (1981 -1990)
Васіль Быкаў
Памер: 640с.
Мінск 2019
Есть все основання полагать, что это н будет с успехом сделано в новой кннге. Таланта у автора хватнт, да н опыта мнлнцейской жнзнн ему не заннмать — более чем двадцатнлетняя служба в органах мнлнцнн — надежная тому опора.
[1983]
ТОЕ, ШТО СТАЛА ЖЫЦЦЁМ I ЛЁСАМ
Гэта серыя фільмаў стваралася не адразу і мае сваю гісторыю, у аснове якой — пяцігадовай даўнасці заклік Алеся Адамовіча да каго-небудзь з «нелянівых і цікаўных» адкласці на час свае высокаталенавітыя творы і пайсці да былых франтавічак і партызанак з магнітафонам, каб запісаць іхнія ўспаміны. I вось гэта здзейснена: успаміны запісаны і паводле іх зняты фільмы. Хаця тое, што мы чуем з экрана, успамінамі можна назваць з нацяжкай — столькі ў гэтых маналогах несціханага болю жанчын, што здаецца: усё гэта працягвае ў іх жыць і цяпер і паліць іх ужо немаладыя душы агнём жалобы і нянавісці. I ўсё ж гэта — мінулае, Вялікая наша вайна, пра якую мы столькі ўжо ведаем з асабістага вопыту, сведчанняў літаратуры, кіно, гісторыі.
Але, аказваецца, ведаем не ўсё.
Гэтая непаўната нашых няхай сабе самых дасканалых ведаў пра вайну выяўляецца адразу, з першых жа кадраў фільма В. Дашука і С. Алексіевіч, які выйшаў на экраны краіны пад агульнаю назвай «У вайны не жаночае аблічча». Хаця наўрад ці можна назваць аблічча вайны і мужчынскім, але ўжо сапраўды не жаночым: столькі ў ім страшнага і драпежнага, уласцівага хутчэй жывёльнаму свету, чым чалавечаму грамадству. Але такі паварот грунтоўна адпрацаванай у нашым мастацтве тэмы мы бачым, мабыць, упершыню, і мы ўдзячны стваральнікам фільма за яшчэ адну праўдзівую старонку з вялікае праўды аб мінулай вайне.
Віктар Дашук, прыступаючы да працы над гэтай серыяй, ужо меў салідны вопыт такога роду, набыты ім пры стварэнні сумесна з А. Адамовічам серыялу «Жанчыны з забітае вёскі». Праца ж над гэтай серыяй пачалася са знаёмства з вялізным матэрыялам Святланы Алексіевіч, якая затраціла гады на пошукі і запіс апавяданняў соцень жанчын, удзельніц мінулай вайны, і стварыла кнігу аб іх трудным і гераічным мінулым. Зразумела, выкарыстанае В. Дашуком — толькі маленькая часцінка з яе збору, але і ў гэтай часцінцы, як у кроплі вады адлюстроўваецца акіян, адлюстраваўся акіян людскога гора, мужнасці і гераізму.
Менавіта гераізму перш за ўсё, бо як жа інакш назваць усё тое, што перажыла на фронце хоць бы адна з гераінь фільма, санінструктар стралковага батальёна Вольга Амельчанка, якая ратавала на полі бою параненых, часам макрэючы ад чужой крыві, без сіл ад катаржнай нежаночай працы; здаралася, што яна зубамі перагрызала мякаць перабітай рукі параненага, прымала ўдзел у расстрэле асуджаных за трусасць у баі. Гэта ёй з асуджэннем і трывогай скажа пасля камандзір батальёна: «Як ты будзеш жыць пасля вайны, Амельчанка?» Тады невясёлыя гэтыя словы былі ўспрыняты Вольгай з недаўменнем, але пасля вайны сапраўды не раз прыходзілі ў галаву былой франтавічцы, пасляваенны лёс якой аказаўся не надта больш ласкавы, чым яе франтавое мінулае.
Чым, як не высокаю мужнасцю, адзначаны лёс іншай дзяўчыны — зенітчыцы Валі Чудаевай, якая атрымала ў баі цяжкае раненне і адмарозіла ногі ў снежнай гурбе, куды была адкінута выбухам. Але яна па сваёй добрай волі абрала для сябе такі лёс, і калі ў шпіталі, апынуўшыся перад неабходнасцю ампутацыі, спрабавала скончыць жыццё самагубствам, яе ўратавала дабрыня старой нянькі і майстэрства маладога капітана-хірурга.
Сапраўды, людская дабрыня адназначна і самацэнна, але нідзе яе неабходнасць не праяўлялася з такой выразнасцю, як на вайне. Дзяўчына-санінструктар у пяхоце была і выратоўцай параненых, што сцякалі крывёй на полі бою, і суцяшальніцай іх у апошнія хвіліны жыцця. «Калі чалавек памірае і ты не можаш яму памагчы, ты цалуеш яго, гладзіш, лашчыш — развітваешся з ім. Усё гэта цяжка, гэта вельмі цяжка, і такіх шмат было, і гэтыя твары ў мяне во і цяпер у памяці... Чамусьці вось гады мінулі, а хоць бы каго забыць», — кажа санінструктар Тамара Умнягіна, і ў гэтым таксама праяўленне самай міласэрнай жаночай дабрыні і спрадвечнае жаночай памяці на вайну ў яе канкрэтных драбніцах, яе не заўжды прыемных дэталях — яе праўды.
Кожнае хвалюючае апавяданне ў фільме дапаўняецца наступным, не менш хвалюючым, нязменна пашыраючы нашае ўяўленне пра тую ролю, якую адыгралі на вайне прызваныя на яе восемсот тысяч жанчын. Гэтая шматскладаная і шматзначная роля да канца яшчэ не даследавана нашым мастацтвам, якое стварыла цэлы шэраг гераічных вобразаў дзяўчат на фронце і ў нямецкім тыле, што належаць пераважна да «прэстыжных» ваенных прафесій — снайпераў, лётчыц, разведчыц. А вось перад намі сведчанне прадстаўніцы іншай спецыяльнасці — запісанае С. Алексіевіч апавяданне работніцы пральна-лазневага атрада Марыі Дзядко: «Мыла бялізну. Праз усю вайну мыла... Бялізны прывязуць... Халаты белыя. Ну гэтыя, маскіровачныя, а яны ў крыві, не белыя, а чырвоныя. Гімнасцёрка без рукава і дзіра ва ўсе грудзі. Слязьмі адмываеш і слязьмі палошчаш».
Жанчыны памятаюць усё ці амаль усё і, што асабліва важна, праз шмат гадоў умеюць расказаць (як пра труднае і трагічнае, так і пра светлае, харошае) з прывабнай прастатой і шчырасцю. На вайне побач з крывёю, баямі, страхам і нянавісцю ўжываліся і светлыя пачуцці. Каханне паміж маладымі людзьмі і там не было выключэннем, праўда, там яно ў большасці выпадкаў мела трагічны фінал. У гэтым сэнсе запамінаецца расказ усё той жа Вольгі Амельчанкі, якая аддала сваю кроў незнаёмаму лейтэнанту, які, паправіўшыся, адшукаў яе ў шпіталі і выклікаў у дзявочых грудзях светлае пачуццё кахання. Вольга, наколькі было магчыма, берагла яго, гэтае сваё першае пачуццё, пранёсшы яго праз многія баі і нягоды аж да таго восеньскага дня, калі на вызваленай Сумшчыне сярод свежазакапаных магіл з дашчатымі слупкамі помнікаў не ўбачыла шыльдачку з імем свайго каханага. Светлую жалобу выклікае ў душы гледача
гэты невясёлы расказ, і поўная гэтай жалобы мелодыя старых рамансаў гучыць на працягу фільма.
Але ў фільме В. Дашука і С. Алексіевіч не толькі вайна. Уся вобразная структура серыі пабудавана так, што ваеннадакументальныя кадры чаргуюцца з сучаснымі, расказ памайстэрску спалучаецца з паказам. У знарок замаруджаным руху кадраў мы маем магчымасць разгледзець твары, жэсты, працу людзей на полі бою, перавязку ў варонцы, сяброў, якія развітваюцца з забітым на краі магілы, і радасныя поціскі рук камандзіра, што адпраўляецца на перадавую з медсанбата. Гераіні фільма не толькі ўспамінаюць сваю нялёгкую долю, але і разважаюць пра жыццё, людзей, аб сучаснай моладзі, шчасце і дабрабыт якой у многім вызначыла наша перамога над нямецкім фашызмам. Неадназначны гэтыя адносіны да пасляваеннага пакалення, яны нясуць у сабе шэраг няпростых праблем, над вырашэннем якіх так ці інакш даводзіцца думаць многім. У кнізе С. Алексіевіч ёсць запіс гутаркі з былым доктарам медсанбата Лідзіяй Сакаловай, якая шмат перажыла на фронце ў гады вайны. На пытанне журналісткі, ці расказвала яна пра вайну сваім дзецям, Лідзія Канстанцінаўна адказвае адмоўна:
— Мы шкадавалі сваіх дзяцей. Нашы дзеці выраслі, нічога не ведаючы пра тыя жахі, якія нам давялося перажыць.
Мабыць, можна зразумець жанчыну-маці, якая ўсяляк засцерагае дзяцей ад нягодаў жыцця, але наўрад ці можна лічыць яе прынцып правільным. Ды ў канцы размовы яна і сама згаджаецца, што дзеці павінны выхоўвацца на прыкладзе бацькоў, лёсу таго пакалення, якое перажыло вайну і якога становіцца ўсё менш.
I гэта бясспрэчна.
Гэтай жа высакароднай мэце служыць і турботная работа маладой журналісткі С. Алексіевіч па збору і запісу жаночых сведчанняў, работа, якая яшчэ не скончана і працягваецца, і фільм, выдатна зняты прызнаным майстрам-кінадакументалістам В. Дашуком.
Апроч усяго іншага, у іх справе мне чуецца красамоўны адказ на пытанне, якое часта задаюць маладыя аўтары: як трэба пісаць пра вайну тым, хто па маладосці гадоў не ўдзельнічаў у ёй? Хочацца адказаць ім: перш за ўсё так, як напісала Святлана Алексіевіч і зняў Віктар Дашук — шчыра, праўдзіва, без умаўчання і адсябяціны, з павагай да справы і людзей, для якіх мінулая вайна была іх трудным жыццём і назаўжды стала лёсам.
[1983]
[ННТЕРВЬЮ ГАЗЕТЕ
«СОВЕТСКАЯ МОЛОДЕЖЬ»]
— Через несколько дней, 26 йюня, тысячй юношей й девушек прймут участйе в референдуме «Я голосую за мйр!» Что бы вы моглй йм сказать?
— Нет честнее, благороднее задачл, чем предотвраліелле ядерной катастрофы, которая подступлла очень блнзко л навлсла над судьбамл всех контннентов. Каждому лз нас трудно протнвостоять этой опасностн, но человечество в целом (т. е. обведлнлв усллля) может многое сделать. По крайне мере, прогресслвная ллтература так поннмает свою задачу. Поллмает, что нельзя сндеть сложа рукл л ждать, когда будет уже поздно что-ллбо поправлть.
В нашн днл человечество достаточно ннформнровано о том, что его ждет в случае, еслн государства захотят выясялть свол отлошелля с позлцлл сллы. Мы члтаем в газетах: co спутллков поражают лазером наземные л воздушные целл, смотрлм по телевлдевлю хроннку: «першллгл», «трайденты», «МХ» в действлл. Спецлаллсты все чаіце оперлруют таклм термллом, как «сверхуннчтоженне». Напрлмер, на складах США накоплено столько хлмлческого оружля, что его хватлло бы на уллчтоженле пятлдесятл ласелеллй нашей планеты. На пролзводство оружня тратятся млллларды, н вто же время — подумать только! — одного ллтра газа зарнн достаточно, чтобы умертвлть мллллоя человек, а «обойдется» это всего-навсего в пять долларов.
Нет нужды долго комментнровать обстоятельство, когда в результате «прогресса» наукн л техллкл за 10-15 мллут могут лсчезлуть целые государства. Это, к счастью, пока «теорля», но уже теперь требуется больше века на лсправлевле экологлческлх последствлй войны во Вьетнаме; женшнны рожают уродов, потому что подвергллсь воздействлю дефоллантов, потому что Вьетлам стал лспытательлым поллголом совремеллого оружля.
Вот потому огромчое злаченле прлобретает борьба за млр л разоруженне. Теперь уже ллкто не думает, что этлм должлы заллматься только некле высшле сферы, ллшь поллтлческле деятелл стран. Это дело каждого лз нас.
Пятьюдесятью мллллонамл жлзлей заплачело за Вторую млровую войлу, пока ле суммлровалы жертвы «локальных»
КНІГІ ОНЛАЙН
