Поўны збор твораў. Том 10. Кніга 2
Артыкулы, эсэ, прадмовы, выступленні, інтэрв’ю, гутаркі, калектыўныя творы (1981 -1990)
Васіль Быкаў
Памер: 640с.
Мінск 2019
Хачу яшчэ раз падкрэсліць той агульнавядомы момант, што ў мастацтве характар вельмі важны. Яшчэ важней — адкрыццё характару: зусім цяжкая справа, але да гэтага павінна імкнуцца кожнае мастацтва, і літаратура ў тым ліку.
Далей... Звычайна я пішу тады, калі ёсць нешта, што імкнецца на паперу адразу, у межах, канечне, задуманага сюжэта ці нейкай падзеі, дзеяння, што ўжо гатова і можна выкласці ў словах. Я не прытрымліваюся вядомай запаведзі «ні дня без радка», мне думаецца, што гэта малаэфектыўна, калі прымушаць сябе пісаць кожны дзень. У прынцыпе, можна пісаць нейкія радкі штодзень, але навошта? Калі ўжо нешта ўнутрана нарадзілася, тады ўжо садзіся за стол. У які час пішацца — раніцай, удзень, увечары — няважна. Для мяне ў канцы дня чамусьці найлепш. He ведаю, чаму так адбываецца. Можа,
таму, што так павялося з даўняй пары — чалавек павінен аддаць дзень з яго клопатамі, мітуснёй той жыццёвай справе, з якой ён есць хлеб. Ну, а вось ужо вечар, ноч належаць асабіста чалавеку, яго думкам, і тут ён можа распараджацца па-свойму. Вельмі важны фактар у нашай справе — цішыня. Мне здаецца, не так зрокавыя вобразы вырываюць з той атмасферы, куды стараецца паглыбіцца пісьменнік, як гукавыя. Вядома, што некаторыя паэты могуць пісаць свае вершы нават у самалёце, некаторыя пісьменнікі — у дамах творчасці, гасцініцах, санаторыях. Я некалі, як пачынаў, таксама шукаў падобныя ўмовы. Але не заўсёды гэта атрымлівалася. Тады я зразумеў, што павінен пісаць у сваім кутку, так сказаць, у сваёй хатняй бярлозе, якая б яна ні была. У самай прывычнай атмасферы, за прывычным сталом.
— Колькі вы пішаце старонак за дзень? — пачулася рэпліка.
— Мне здаецца, што гэта не мае значэння. Калі ёсць натхненне, ёсць думкі, усё падрыхтавана недзе там у падкорцы для перанясення на паперу іншы раз можна і многа. Пра сябе скажу, што пішу не больш за чатыры-пяць старонак, у лепшым выпадку. Ну, а ў горшым — можа быць адна старонка або нават адзін абзац, як калі. Канечне, так многа не напішаш, асабліва, калі існуюць перапынкі паміж творамі. Перапынкі — справа непажаданая, хоць і непазбежная. Бо ўсё-такі патрэбна нейкае назапашванне, падрыхтоўка, нейкае нараджэнне ў свядомасці зусім ужо іншых вобразаў, іншага сюжэта. Відаць, у часе такога перапынку не толькі нараджаецца і мацнее новая задума, але ж на нейкім этапе яна можа змарнець і проста памерці, асабліва калі ў сваю пару не будзе рэалізавана.
Калі яшчэ гаварыць пра тэхналогію, то я сказаў бы, што важна працаваць у сваёй галіне. Свая галіна можа быць па-рознаму зразумета, тым больш, мы ведаем, што кожны твор мае нейкія выхады на агульначалавечае, і чым гэтых выхадаў болып, тым лепш. Але тут дзіўная справа адбываецца: у мастацтве рэалізаваць агульначалавечае магчыма толькі на нейкім прыватным, канкрэтным матэрыяле. Калі пісаць, скажам, наогул пра каханне або наогул пра смерць, дык аказваецца, што гэта кепска, бо пазбаўляе нейкіх прыватнасцей, дэталей, фарбаў. Але зноў жа, калі пісаць пра чыста прыватную, канкрэтную справу, не ўздымаючыся да пэўных абагульненняў, то гэта таксама кепска, гэта не кранае. Часта вопытныя літаратары, якія ведаюць творчую тэхналогію, звяртаюцца да агульнадаступных абставін і сфер жыцця, напрыклад такіх, як магазін, цырульня, лазня, таксі, тралейбус, тое, чым звычайна карыстаецца гараджанін.
3 аднаго боку гэта добра, бо ўніверсальна даступна, на гэтым фоне можна разгортваць любыя драмы, любыя трагедыі. Аднак наколькі такі прыём даступны, настолькі і ўязвімы, асабліва калі пераболыпваецца яго значэнне, пачынаецца педаліраванне агульнавядомага, а ўслед за ім — апісальніцтва, бытавізм.
Некаторыя з вас працуюць у раённых і гарадскіх газетах, і я некалі працаваў у газеце. Там любяць пісаць на газетнай паперы, якая, як вядома, не надта высокай якасці. Я ведаю пісьменнікаў, ну, магу назваць Уладзіміра Караткевіча, які любіць пісаць пёравай, наліўной ручкай на вельмі добрай гладкай паперы. Некалі я таксама пісаў на газетнай ііаперы, і шмат пісаў, пасля перайшоў на мелаваную — цяпер прадаюцца ў магазінах вялікія лісты, я іх разразаю напалам, і, прызнаюся, вельмі добра на ёй пішацца дробнымі літарамі. Проста сам працэс пераводу думак на паперу ў такім выпадку найбольш, так сказаць, лёгкі, і думка хутка сцелецца. Таму што калі пачынаеш пісаць пяром, ды яшчэ там мачаеш у чарніліцу, ды дрэнная папера — усё гэта нейкім чынам разбурае цячэнне думкі. Ну, гэта я так кажу, між іншым.
Неабходны ў прозе, думаю, таксама і ў паэзіі, жыццёвы вопыт. He ў тым сэнсе, што, скажам, жыць у вёсцы і займацца сельскай гаспадаркай больш прывабліва, чым жыць у горадзе. Калі я гавару пра жыццёвы вопыт, дык маю на ўвазе перш за ўсё вопыт духоўны. Я, напрыклад, перакананы, ды гэта і агульнавядома, што чалавеку, у якога жыццё складваецца надта гладка, надта паспяхова, проста няма чаго рабіць у літаратуры, нават валодаючы талентам. Памятаю, як некалі Еўтушэнка скардзіўся на Твардоўскага, які яму сказаў: «Женя, ну у вас в жнзнн хоть что-ннбудь случалось?..» Твардоўскі звярнуў увагу, што пісаць творы ад глыбока перажытага, пакутніцкага — гэтым заўсёды была моцная руская літаратура. Канечне, гэта не значыць, што той, у каго ў жыцці былі нейкія драмы — кахання, адносіны з начальствам ці з падначаленымі, што той мае шмат пераваг. Тут у рэшце рэшт вырашае талент. Але ўсё ж такі я лічу, што ў традыцыі нашай літаратуры перш за ўсё — паказ народных пакут і выпрабаванняў. Вазьміце вы ўсіх нашых пісьменнікаў — Мацея Бурачка, Янку Купалу, Якуба Коласа, Максіма Багдановіча. У аснове іх творчасці ляжыць тое, з чаго яны пачыналі — з перажывання народнай драмы, народнай трагедыі. Вядома, што час трошкі інакшы, у цэнтры, асабліва паэзіі, становіцца асоба самога паэта, паэзія робіцца эгацэнтрычнай. Гэта ў нейкай меры таксама няблага, калі ў аснове такіх твораў — асабістая драма, рэальныя асабі-
стыя пачуцці. Але ўсё-такі асабістыя пакуты, без суперажывання з жыццём, з лёсам народа, яны, канечне, рэдка могуць быць сацыяльна паўнацэннымі. I гэта нейкім чынам адбіваецца на ўзроўні паэзіі.
Зноў жа, нямногія з літаратараў надзелены здольнасцю бачыць і, у прыватнасці, убачыць істотнае, важнае ў народным жыцці, можа быць, такое, што сам народ яшчэ не асэнсаваў. Ён можа і не асэнсаваць. Але літаратар павінен убачыць і асэнсаваць, паказаць народу сродкамі літаратуры. У гэтым, відаць, галоўная місія ўсякага мастацтва, у тым ліку кожнай нацыянальнай літаратуры. Так было заўсёды, у даўнія і нядаўнія часы нашай гісторыі, і гэта застаецца нязменным для нашага сучаснага жыцця.
— Вы гаварылі пра вобразы, якія складваюцца ў вас да тпаго, як пачынаеце пісаць. Іўсё ж у вас здаралася такое, калі вобраз быў поўнасцю вынашаны, а потым выйшаў з-пад кантролю?
— Пра гэта многа гавораць. Яшчэ з часоў Пушкіна — вядомая яго фраза пра Таццяну. Канечне, могуць быць нейкія адхіленні, але я скажу, што ў маёй практыцы вялікіх адхіленняў не было. Усё-такі я вытрымліваў той вобраз, які быў задуманы напачатку і быў неабходны для вырашэння маёй ідэі. Для вырашэння пэўнай ідэі я выбіраў іменна такі характар, бо іншыя проста не падыходзілі. Некаторыя нязначныя адхіленні былі, што-нішто знойдзенае ў часе працы цягнула цугу, але кардынальных змен не адбывалася.
— Як вы гледзіце на тое, што ў некаторых напісаных на рускай мове празаічных творах, дзеянне якіх адбываецца на Беларусі, мова герояў змешаная?
— Думаю, што ўвогуле гэта будзе правільна, ва ўсякім разе ў прозе. Мова будзе набліжана да натуральнасці, праўдзівасці. Зноў жа тут многае вызначае мера. Відаць, калі цалкам ісці за натуральнай гаворкай, дапусцім сучаснай, дык недзе мера будзе парушана, і аўтар можа апынуцца на мяжы разбурэння літаратурнай мовы, асабліва калі ён яшчэ і ў аўтарскім тэксце гэтым захопіцца — мясцовай гаворкай, слоўцамі, фразеалагізмамі, a таксама словамі з іншых моў. Усё гэта не надта спрыяе літаратуры. У нас ёсць аўтары, якія цалкам карыстаюцца ў прозе мясцовымі гаворкамі. Вядома, што ў Беларусі можна ў кожнай вёсцы нахапаць рознага. I калі недзе здраджвае пачуццё меры і назіраецца такое бязмернае захапленне, то гэта кепска. У рэшце рэшт, усё вырашае густ аўтара. Я ведаю, напрыклад, што ў Рыгора Барадуліна шмат чыста ўшацкіх слоў і фраз, але ў яго гэта нідзе не выходзіць за межы, як кажуць, здаровага сэнсу.
Ён умее гэты мясцовы дыялектны каменьчык так абкатаць і падаць, што ён хоць і малавядомы, а ззяе, як дыяменцік, усімі гранямі пераліваецца. Дык для гэтага трэба мець вельмі высокі густ, такі густ, які ставіць аўтара над мовай, і ён выступае ўжо як моватворца. Гэта, канечне, выдатна.
— Як вы гледзіце на перспектыву захавання беларускай мовы?
— Пытанне нялёгкае. Я толькі мяркую, што перспектыва захавання мовы залежыць ад таго, як яна развіваецца, ці знаходзіцца ўвесь час ва ўжытку, у якой меры ёй карыстаюцца.
Я ведаю, што вы маеце на ўвазе. У нас адбываецца многа непажаданых з’яў у гэтым сэнсе, многія пераходзяць на змешаную мову, пасля на іншую. Гэта, канечне, вельмі засмучае літаратараў, гэта вельмі кепска. Гэтаму, відаць, ёсць нейкія канкрэтныя прычыны. Але я б сказаў у суцяшэнне, што адбываюцца і падзеі іншага парадку, якія нас радуюць. Напрыклад, усім вядома, што ніколі ў гісторыі рэспублікі не выходзіла столькі літаратуры на роднай мове, як цяпер. I не толькі мастацкай літаратуры. Усё-такі ёсць нейкае развіццё, нейкае пашырэнне і ўзбагачэнне. Ну, а як яно будзе далей, у гістарычнай перспектыве, цяжка сказаць. Мы ж ведаем, што прагнозы такога роду, а іх заўсёды бывае многа, рэдка калі збываюцца, бо жыццё, гісторыя мае сваю хаду, намеціць якую наперад вельмі цяжка, асабліва на нейкую адлегласць.
Што ж датычыць нас, літаратараў, то наша задача — ствараць на сваёй роднай мове літаратуру і рабіць гэта як найлепш.
— Ці сочыце вы за маладой беларускай прозай і якія вашы думкі пра яе?
— Раней сачыў лепш, цяпер горш. Проста таму, што менш чытаю, — гэта недахоп, у якім я вінюся. Калі рабіць нейкія заключэнні з таго, што я прачытаў і што адчуваю, дык я сказаў бы, што цяпер узровень маладой беларускай літаратуры значна вышэйшы, чым ён быў якіх-небудзь дваццаць-трыццаць год таму назад. Узровень культуры, узровень адукацыі значна падняўся, пачынаючыя пісьменнікі ў большай меры далучаны да сусветнай культуры, куды больш ведаюць і, відаць, разумеюць. Я б сказаў, што і моўнае майстэрства таксама вышэй за тое, якое было, скажам, хоць бы пасля вайны. Відаць, на гэта ёсць свае прычыны, тут я не змагу сказаць вам нешта слушнае, проста я не думаў над гэтым. Але ёсць некаторыя недахопы. На маю думку, сучаснай маладой беларускай прозе не хапае смеласці. Памятаю, у 50-я гады, калі я ўваходзіў у літаратуру, менш было майстэрства, але што датычыць смеласці замахвац-
КНІГІ ОНЛАЙН
