Поўны збор твораў. Том 10. Кніга 2
Артыкулы, эсэ, прадмовы, выступленні, інтэрв’ю, гутаркі, калектыўныя творы (1981 -1990)
Васіль Быкаў
Памер: 640с.
Мінск 2019
— Адна са зняволеных лагера смерці ў раёне Азарыч успамі нала: «Побач з дротам, якім быў абнесены лагер, былі выкапаны канавы, запоўненыя бруднай балотнай вадой. У канавах ляжала шмат гнілых трупаў. Вады для піцця немцы не давалі, і мы вымушаны былі браць яе з гэтых канаў». Яшчэ адзін бар’ер. Няўжо чалавек настолькі залежыць ад абставін, што дзеля фізічнага існавання здольны пайсці на ўсё?
— У пэўных абставінах так. У нечалавечых абставінах дужа цяжка захаваць чалавечую годнасць, гэта дадзена не кожнаму. Асабліва перад тварам смерці, калі ў чалавека яшчэ тлее іскрынка надзеі. Фашысты ведалі гэта і вельмі ўмела падтрымлівалі надзею да самага апошняга моманту. Нават ведучы няшчасных у газавую камеру, давалі ім падставу спадзявацца, маскіруючы тую камеру пад душ або лазню.
— У літаратуры гераічныя факты вайны часам пакрываюць лакам голай рыторыкі. I тут прыгадваецца думка Альбера Камю: «Надаючы празмерна вялікае значэнне добрым учынкам, мы, урэшце, узносім ускосную хвалу самому злу...»
— Я вельмі высока цаню А. Камю, асабліва яго мастацкую творчасць, і з усяго — найболып раман «Чума». Але мне думаецца, што гэтыя словы яго не самыя вешчыя. Справа ў тым, што зло, якое прынёс свету фашызм, не было ўжо такім прымітыўным, як гэта некаторым здаецца. Гэта было зло, выдатна камуфліраванае пад дабро, па-філасофску абгрунтаванае, псіхалагічна і маральна даволі забяспечанае, вядома, з пэўных пазіцый. Над яго здзяйсненнем працавалі мільёны немцаў, і сярод іх траплялася нямала разумных і здольных людзей: дзелавых, умелых у вайсковай і арганізацыйнай справе, валявых і тэхнічна граматных. Таму зло, якое зыходзіла ад іх, было вялікаю сілай, і калі знайшлася сіла, якая перамагла тую сілу зла, дык тым болыпая хвала ёй і слава.
— Нянавісць — нядобрае пачуццё. Нянавісць мяжуе з фанатызмам, яна не разважае, яна бяздумная. I таму, відаць, са
з’яўленнем «літаратуры акопнай праўды» ўлепшых герояўмы амаль не бачым гэтага пачуцця. Так з Сотпнікавым. Што ў ім замяніла нянавісць?
— Нянавісці да фашызму ў творах літаратуры «акопнай праўды» не менш, чым у іншай. Толькі аўтары гэтай літаратуры, мабыць, не дужа імкнуцца дэкларыраваць яе, даючы магчымасць чытачу самому спарадзіць яе ў сабе, зыходзячы з логікі развіцця падзей, сістэмы мастацкіх вобразаў. I ў гэтым, безумоўна, тая ступень мастацкасці, якой мастацкая літаратура адрозніваецца ад публіцыстыкі.
— Васіль Уладзіміравіч, на Захадзе часта пішуць пра так зеаную шкоднасць партызанскай барацьбы на тэрыторыі Беларусі. Маўляў, кожны акт забойства фашыстаў аўтаматычна выклікаў знішчэнне вёсак і катаванне мірных жыхароў. Словам, быццам бы партызаны самі правакавалі гітлераўцаў на злачынствы. Што вы можаце на гэта сказаць?
— Гэта элементарная тэндэнцыя тых, хто хацеў бы пажаданае выдаць за сапраўднае. Але калі народ паднімаецца на барацьбу з чужынцамі і нясе пры тым вялікія страты, хто можа абвінаваціць (ці хоць бы папракнуць) яго за неасцярогу? Асцярожныя ў вайну звычайна станавіліся на калені, хоць тое ў радзе выпадкаў не дужа і памагло ім. Але ж некаму трэба было ісці, ваяваць, перамагчы ці загінуць.
— Што вы самі можаце сказаць пра ролю вашых твораў у барацьбе супраць вайны?
— Натуральна, я не старонні назіральнік у адносінах да сваіх твораў, таму нічога наконт гэтага сказаць не магу.
— «Знак бяды» з усіх вашых твораў, мусіць, найбольш нацыянальны: узбагацілася мова, з’явілася характэрная псіхалогія беларускага селяніна... А наогул, як у Вашай творчасці рэалізуецца формула «праз нацыянальнае — да агульначалавечага»?
— Матэрыял, час, акалічнасці вымагалі звярнуцца да такой менавіта мовы. У вайсковых (франтавых) аповесцях гэтая акалічнасць была трохі іншай. Што ж датычыць вядомай формулы, дык яна тут бясспрэчная. У літаратуры без нацыянальнага не можа быць і агульначалавечага. Як агульнае рэалізуецца праз канкрэтнае, так і агульначалавечае — праз нацыянальнае.
— Адам Мальдзіс пасля паездкі ў Оксфард пісаў, што моўная праблема на Беларусі носіць не палітычны, а маральны характар. Дарэчы, у сваіх нататках ён згадвае, што ў Англіі выйшаў «Сотшкаў», «але ў перакладзе з рускай мовы — у прадмове нават не адзначылі, што гэта беларускі пісьменнік».
— Я думаю, што моўная праблема на Беларусі мае трохі болей складаны характар, чым той, які вызначае Адам Мальдзіс. Наконт перакладу без спасылкі на мову арыгінала магу сказаць толькі, што крыўдна, канечне. Але за мяжой (у Францыі, напрыклад) я сам сутыкаўся з прыкладамі, калі людзі не ведалі, дзе гэта Беларусь, лічылі яе проста правінцыяй Расіі, такой, як Валагодчына або Пскоўшчына ці Арлоўшчына. Але чыя тут віна?..
— Васіль Уладзіміравіч, што вы як пісьменнік робіце для папулярызацыі роднай культуры?
— Раблю тое, што пішу па-беларуску, як адчуваю і ўмею. Пры тым хочацца зазначыць, што мова — не самамэта ў мастацкім творы, а сродак — дужа важны, адзін з самых галоўных, але ўсё ж сродак для нечага большага. Калі ж ісці на повадзе словатворчасці, дык не цяжка прыйсці да стварэння слоўніка — няхай сабе і цікавага, але такога, якому часам патрэбны яшчэ адзін слоўнік — тлумачальны. Што датычыць маіх першых твораў, дык яны былі слабыя ў многіх адносінах, у тым ліку і ў адносінах беларускай мовы, ад якой я амаль што адвык, каля пятнаццаці гадоў жывучы за межамі Беларусі. У працэсе творчасці даводзілася многае спасцігаць нанова; вядома, гэты працэс заняў не адзін год і даваўся дужа нялёгка.
— Хемінгуэй неяк пісаў, што пісьменнікі не павінны мець зносін паміж сабой, пакуль не скончылі сваіх твораў, інакш яны робяцца падобнымі да чарвякоў для прынады ў адной бутэльцы: ядуць адзін аднаго і саму бутэльку. А калі сур’ёзна, што вам даюць у маральным, творчым сэнсе вашы калегі?
— Вядома, Хемінгуэй мае рацыю, хоць, можа, трохі і ўтрыруе пытанне. Завастрае, як кажуць. Як і кожны чалавек у жыцці, пісьменнік не павінен быць у адзіноце. Працяглая адзінота дае пэўныя ўмовы для творчасці, роздуму і самапаглыблення, але яна і «сушыць» асобу, стрымлівае яе калектывісцкае развіццё. Чалавеку ў жыцці патрэбны падобныя да яго, сябры, аднадумцы, і для літаратара такімі могуць быць не абавязкова літаратары. Залішняя цэхавая герметызацыя — таксама зло, і чым шырэй сувязі пісьменніка з жыццём і жывымі людзьмі, тым лепш. Асабліва на пачатку творчасці, калі ідзе вывучэнне тыпаў людзей, назапашванне назіранняў характараў, абставін.
— Што стымулюе вас да пісання: самадысцыпліна (ні дня безрадка), натхненне ці памяць, старыя раны?..
— Я працую нерэгулярна. Часам паміж кнігамі — гады прастою. Пачынаю пісаць тады, калі нешта даволі выразна акрэсліваецца ў душы (тэма, ідэі, вобразы), калі няпэўны яшчэ намер
выкрышталізуецца ў нейкі парадак, набудзе сваю ўнутраную логіку і заканамернасць — хай сабе яшчэ толькі ва ўяўленні. У такім разе для мяне важна як мага болей дакладна (праўдзіва) і пераканаўча стварыць вобраз, у якім, як вядома, і будзе адлюстраванне маёй аўтарскай ідэі, думак, пачуццяў.
— Які рэжым вашай работы: час дня, працягласць, сістэматычнасць?
— У любы час сутак, калі ўяўленне нарыхтуе вобразы, падзеі, абставіны і запатрабуе іх моўнай рэалізацыі.
— Ці даводзілася калі-небудзь кідаць пачатае? I ці вярталіся потым да кінутага?
— Здаралася, кідаў. Двойчы вяртаўся — у працы над «Дажыць да світання» (праз два гады) і над «Знакам бяды» (праз год перапынку).
— Ваш метад называюць «жорсткім» альбо «непрымірымым» рэалізмам. Ці згодны вы з такімі вызначэннямі?
— Як і ці правільна называюць іншыя, я не ведаю. Ведаю толькі, што мастацтва павінна будзіць, нястомна біць у званы, паказваць на небяспеку, асабліва ў крызісныя перыяды чалавечай гісторыі. А зараз (у XX стагоддзі наогул) менавіта такі перыяд гісторыі — драматычны, бязлітасны, які пагражае завяршыць зямное існаванне самым трагічным чынам.
— Had чым вы працуеце зараз?
— Над новай аповесцю, дзе будуць мір, вайна, юнацкія мары аб будучыні, якая для героя не настане ніколі.
— Якая з экрангзацый вашых творау падабаецца вам найбольш?
— Экранізаваны, здаецца, восем маіх аповесцей, з якіх большасць — сярэднія фільмы. Але ёсць і такія, што ўдаліся і мне падабаюцца («Узыходжанне», «Доўгія вёрсты вайны»),
— Васіль Уладзіміравіч, вы вучыліся ў мастацкім вучылішчы. Ці не ўзнікла калі-небудзь шкадавання, што не сталі прафесійным мастаком?
— Шкадаваць, мабыць, пазнавата ўжо. Але, як падумаеш, праца ў выяўленчым мастацтве выгадна адрозніваецца ад літаратурнай працы, бо сам працэс яе нясе большую асалоду для мастака, дае магчымасць «снюмннутного» задавальнення ад творчасці, калі на тваіх вачах і пад тваімі рукамі нараджаецца новая рэальнасць і ты — яе творца і ўладар адначасна. У літаратуры інакш. Пішучы, увесь час пакутуеш над думкай, вобразам, не ў стане так, як хацелася б, выказаць іх словамі. I, напісаўшы твор, доўга яіпчэ не ведаеш, што атрымалася. Аж пакуль не пачнецца абмеркаванне ў рэдакцыях, не пачуеш вод-
гукі сяброў і калег. У выяўленчым мастацтве найпершы (а то і канчатковы) суддзя свайму твору — ягоны аўтар, для якога плён яго працы — часта прадмет асалоды і захаплення.
— Калі ўжо загаварылі пра выяўленчае мастацтва, дык прыгадаем і музыку. Ці спяваеце вы калі-небудзь і што?
— Хацеў бы, ды не ўмею.
— Тады зноў вернемся да «вашага» мастацтва. Як адбылося ваша першае знаёмства з сур’ёзнай літаратурай?
— Некалі, у школьныя гады, захварэў зімой, паўгода не хадзіў у школу і перачытаў усю бібліятэку, што была ў вясковага настаўніка. А там былі Талстой, Салтыкоў-Шчадрын, Горкі, Станюковіч, Астроўскі, Драйзер, Твэн, Дзікенс і іншыя вельмі сур’ёзныя аўтары. Прачытаў іх, канечне, зарана, наўрад ці зразумеў усё, але тое дачаснае чытанне ўсё ж нешта пасеяла ў дзіцячай душы і штосьці зрушыла ў ёй. Можа, у бок дачаснага развіцця, ці што. Так мне здаецца. Цяпер, прынамсі.
— Любімых пісьменнікаў кожнага чалавека можна ўмоўна падзяліць на два колы: першыя — гэта агульналюбімыя. Напрыклад, Талстой, Чэхаў, Дастаеўскі. Іх называюць найчасцей. Другія — гэта «толькі вашы» пісьменнікі. Дык хто яны, гэтыя другія?
— Вельмі разумная пастаноўка пытання. Прытым уплыў гэтых другіх на пэўнага чалавека часам куды большы, чым уплыў агульнапрызнаных і агульналюбімых. Я. Еўтушэнка некалі пісаў, што, будучы пачаткоўцам, больш навучыўся ў малых паэтаў, што вялікія пачаткоўцу не дапамогуць. I гэта зразумела: элементарныя правілы рамяства болей прыкметныя ў даступных па ўзроўню творцаў, у творчасці ж вялікіх ад гэтых прыёмаў мала што засталося, кожны з іх сам творыць для сябе гэтыя прыёмы, і творыць на такім дыханні, якое не заўсёды даступна пачаткоўцу. Праўда, мне не хацелася б тут пералічваць усіх, каго я люблю і шаную, але назаву хоць бы некаторых: з замежных — Рэмарка, з рускіх — Бакланава, а з беларусаў — Караткевіча.
КНІГІ ОНЛАЙН
