Поўны збор твораў. Том 10. Кніга 2
Артыкулы, эсэ, прадмовы, выступленні, інтэрв’ю, гутаркі, калектыўныя творы (1981 -1990)
Васіль Быкаў
Памер: 640с.
Мінск 2019
войн, а міір упорно толкают к новой — теперь уже ядерной — катастрофе...
— Давайте вспомнйм: вот просыпается дом, спецйалыіые устройства начйнают уборку, будят жйтелей, сообіцают прогноз погоды, подают завтрак. Но людей нет: только йх тенй на стене, выжженные в одйн страшный мйг. Такйе же тенй, как в Хйросйме. Это рассказ Рея Бредберй «Будет ласковый дождь». Можно вспомнйть «Пленнйка» Эрйко Верйссймо, a в нашей отечественной лйтературе — пройзведенйя Грйгорйя Бакланова, Александра Чаковского, Нвана Стаднюка, Юрйя Бондарева... Я называю этй фамйлйй не для того, чтобы сравнйвать форму й содержанйе, масштабность повествованйя йлй проводйть параллелй, но лйшь подчеркнуть, что лйтература не раз предупреждала й напомйнала человечеству о том, какое горе несет война. Об этом же й вашй кнйгй, в том чйсле последняя повесть «Знак беды».
— Я не готов сейчас к разговору о всей антмвоенной лнтературе в целом. У нас же в стране лнтература, осмыслнвая урокн прошедшей войны, тем самым актнвно н честно выступает протнв ее повторення.
...Война не мннула ннкого — не было «хаты с краю». йменно этот простой с нею «счет» определял поведенне людей. Поэтому Рыбак в члсле карателей шел вешать Сотніікова, Волошлн вместе co сволм батальоном брал высоту, которую, казалось, невозможно было взять, а, скажем, тлхлй н послушный Петрок заіцшцал свое человеческое достолнство.
— Мз этйх слов надо полагать, что герой вашйх кнйг — реально сугцестпвовавшйе людй?
— Безусловно. Хотя в конечном счете каждый лз нлх — образ соблрательный.
— Тогда такой вопрос: что же ece-такй заставляет вас до чрезвычайностй редко пользоваться правом автора на еслй уж не счастлйвый для героя фйнал, mo, no крайней мере, на благопрйятное стеченйе обстоятельств?
— Прежде всего — сама тема: жнть хотелось всем, но в войну выжнть всем было невозможно. Еслн же пнсатель заставнт героев действовать вопрекн внутренней логнке, еслн он снлой втнснет нх в рамкн плана, то герон начнут превраодаться в ходячне схемы, в роботов — об этом хорошо сказал еіце Паустовскнй.
— Значйт лй это, что, начйная кнйгу, вы не знаете, как к последней странйце сложйтся судьба ее героев?
— Я пйшу очень медленно й всегда с трудом, но нйкогдэ не начйнаю работы, еслй хоть что-то в сюжете неясно до последней деталн. Это правйло помогает мне прйдержйваться достоверностй.
— У нас в стране создано немало хорошйх кнйг о Велйкой Отечественной войне, но, скажем честно, есть й посредственные. Всеменыйе становйтся пйсателей-фронтовйков йлй пйсателей, чье детство совпало с годамй войны, на себе йспытавшйх все ее тяготы... Так не предопределено лй, как вы счйтаете, такйм обстоятельством появленйе в будугцем пройзведенйй, повторяюіцйх уже сказанное?
— Сложный вопрос. Упроіценно было бы тут ответнть категормчно: «У нас былй, есть й будут хорошне кнйгй». Но плохйх кнйг всегда больше, чем хорошйх, что обьясняется не только недостаткамй в работе йздательств йлй редакцйй журналов, но скорее закономерностямй развйТйя лятературы как в целом, так й на определенном временном этапе. Думается, тема Велнкой Отечественной войны ете долгое время будет заставлять пйсателей браться за перо. Столько стояла народу победа! Кроме того, сама тема ненсчерпаема, очень много еіце в ней нераскрытых странйц. А раз так, то должны появйться й новые талантлнвые пройзведенйя.
Вторая мйровая война — урок йсторйй для многйх государств, своеобразное напомйнанне о доме, который проснулся без людей. He случайно, напрямер, участнйкй вйдеосвязя между СССР й США в Останкйно й Глен-Хелен Парке как тему взаймопонймання выбралн тему содружества й мнра. Телемост, перекннутый через океан, напомннл, как советскнй іі амерйканской народы вместе сражалясь с фашнзмом, подтверднл стремленне людей к мнру.
— В Останкйно тогда прозвучал вопрос, который сейчас очень многйе себе задают: дожйвет лй человечество хотя бы до 2000 года, что ему в этом поможет?
— Н прозвучал ответ: не запасы оружня, не стремленне убнвать, властвовать й наснльственно іюдчйнять своей ндеологйй, а здравый смысл — стремленйе человека к счастью.
Мнтервью вел М. ІЦедрйн.
[1983]
[АДКАЗЫ НА ПЫТАННІ АЛЯКСЕЯ ГАРДЗІЦКАГА I ЎДЗЕЛЬНІКАЎ ЛІТАРАТУРНАГА СЕМІНАРА Ў ДОМЕ ТВОРЧАСЦІ ПІСЬМЕННІКАЎ У КАРАЛІШЧАВІЧАХ]
Зноў мы з Васілём Быкавым едзем у Каралішчавічы, зноў, як і сем год назад, ён мае трымаць слова перад маладымі літаратарамі, што сабраліся на чарговы снежаньскі семінар. Цяпер пісьменнік жыве ў Мінску, нядаўна ў яго выйшаў чатырохтомны Збор теораў, і я прапаноўваю яму, каб днямі сустрэцца і пагаварыць. Ён скардзіцца, што многія да яго звяртаюцца з просьбамі аб інтэрв’ю: «Вось і зараз на стале ляжаць тры лісты з пытаннямі, чакаюць сваёй чаргі. Прытым часта бывае так, што пытанні або зусім не тычацца літаратуры, або паўтараюцца, я ўжо некалі на іх адказваў».
Сыходзімся на тым: я запішу яго сустрэчу з маладымі, а што паспею — спытаюся ў дарозе. Цікаўлюся, чаму ён не ўключыў некаторыя апавяданні, надрукаваныя ў часопісах, у Збор твораў.
— Быў вызначаны памер усяго выдання 100 аркушаў, у якія я не мог уключыць усё і ахвяраваў апавяданнямі, п’есамі, публіцыстыкай. Кніга публіцыстыкі мае выйсці асобным выданнем.
— У час адной з гутарак я падкрэсліваў, што вы шмат зрабілі ў асваенні беларускай літаратурнай мовы вайскоўцаў. Мне здаецца, што ў вашай ноеай аповесці «Знак бяды» адчуваецца намнога ўзрослае моўнае багацце.
— Бачыце, мова — не самамэта. Мова — сродак. Але што тычыцца маіх твораў, то тут былі розныя праблемы. Скажам, калі я пісаў вайсковыя аповесці. Як вядома, зносіны ў арміі адбываюцца на рускай мове, — і ў мяне былі пэўныя цяжкасці: знайсці ў беларускай мове эквівалент вайсковай тэрміналогіі. У выпадку са «Знакам бяды», калі ўсе падзеі адбываюцца ў сялянскім асяроддзі, геаграфічна недзе на мяжы Лепелыпчыны і Ушаччыны, дык у мяне была пэўная палёгка — я мог карыстацца тамтэйшай гутарковай мовай, нават мясцовым дыялектам. I тут не трэба было нічога перакладаць, шукаць моўных эквівалентаў, усё адбывалася на натуральнай беларускай мове. Дарэчы, на гэты конт я сказаў бы, што ёсць вялікія цяжкасці
ў паказе гарадскога жыцця: аутарам, што пішуць на гарадскія тэмы, трэба ствараць сучасную літаратурную мову. I калі тут хто з іх дабіваецца натуральнага гучання, то такое трэба лічыць дасягненнем...
— Ну, вось і прыехалі, — сказаў Васіль Уладзіміравіч, калі мы спыніліся ля Дома творчасці і ўбачылі на яго шырокім ганку «семінарыстаў». — Далей працягнем гаворку гуртам.
I вось Васіль Быкаў гупгарыць з пачынаючымі пісьменнікамі.
— Бачыце, — гаворыць ён, — стала традыцыяй, што ў нас папаўненне літаратурнае прапускаецца праз Каралішчавічы. Што ж, карысць у вучобе ёсць. Натуральна, што які б ні быў талент, якая б ні была тэарэтычная падрыхтоўка і жыццёвы вопыт таго, хто ўваходзіць у літаратуру, тым не менш вельмі важнае непасрэднае дачыненне да гэтай самай літаратурнай кухні. Некалі Аляксандр Твардоўскі разважаў пра тое, што патрэбна для мастацтва, у тым ліку для літаратуры. Для літаратуры, казаў ён, патрэбна жыццё, але апрача таго патрэбна яшчэ і мастацтва. Літаратура, як любая творчасць, таксама мае сваю тэхналогію. Гэтыя нашы штогоднія нарады не так ужо многа, пэўна, даюць, але нейкім чынам далучаюць да ўдзелу ў літаратурным працэсе і, магчыма, да тэхналогіі літаратурнай працы.
Праўда, у наш час — я гэта ведаю па вопыту сустрэч з чытачамі — рэдка калі пытаюць пра жыццё: кожны чамусьці лічыць, што жыццё ведае, бачыць і назірае з таго месца, дзе ён жыве. Безумоўна, пра культуру так не распытаеш, не спасцігнеш яе з адной гаворкі. Але амаль кожнага цікавяць тэхналагічныя моманты літаратуры. Звычайна многія недасведчаныя людзі думаюць, што менавіта ў іх уся справа — як пісаць, калі пісаць, на якой паперы, якой ручкай ці, можа, лепш адразу друкаваць на машынцы. I вельмі цікавяцца, як у пісьменніка гэта атрымліваецца. Я сказаў бы, што ўсё гэта абсалютна не важна, і тут ніякай заканамернасці няма, і, відаць, вывесці яе немагчыма. Таму што, калі мы прывядзём прыклады аднаго парадку з творчай працы вялікіх, то зноў жа прыкладаў процілеглых або іншага характару таксама можна назбіраць нямала.
Ну, калі гэта будзе вам цікава, я мог бы расказаць нешта і са свайго вопыту, хоць, канечне, вопыт у мяне чыста празаічны, і для паэтаў ён, відаць, не падыдзе. Я лічу, што нараджэнне літаратурнага твора адбываецца перш за ўсё глыбока інтымна, недзе ў асобе, калі звяртацца да фізіялогіі — недзе ў падкорцы чалавечага мозга; працэс вельмі складаны. I вось пасля таго,
як адбыўся першы штуршок, пачынаецца далейшае развіццё. Ведаю па сабе, што найлепш, калі твор цалкам нараджаецца ў душы яшчэ да таго, як наносяцца на паперу першыя словы, калі ўжо загадзя вядома не толькі развіццё сюжэта, падзей, але і фінал. He ведаю, можа, у раманістаў іпшая манера і іншая пазіцыя, але для аўтара такіх аповесцей, якім я з’яўляюся, вельмі важна пачынаць тады, калі ты ведаеш і апошнія словы. Гэта значыць, што ўвесь твор павінен нарадзіцца ва ўяўленні аўтара. Тады лёгка пішацца, тады не трэба перарабляць, выкідваць, дабаўляць нейкія старонкі, раздзелы, тады ідзе паслядоўная работа. Канечне, немагчыма ўсё трымаць у сваім уяўленні, немагчыма чакаць, калі ўсё з’явіцца ў галаве. Многае прыходзіць па ходу працы, але тым не менш галоўны план, галоўная ідэя і характары, што вельмі важна, павінны быць гатовы да пачатку работы. Бо ўсякія змены ў характарах і вобразах прыводзяць часта да непажаданых пераробак і блытаніны. Зноў жа, у рамане гэта можа быць інакш, там вялікі адрэзак часу, там сам чалавечы характар можа змяняцца на працягу нейкага перыяду, скажам, некалькі гадоў. Гэта натуральна, так і павінна быць. Там, пэўна, і не трэба сачыць за пастаянствам, нязменнасцю характару. А што датычыць невялікай аповесці, то ў ёй неабходна характар бачыць, адчуваць і правесці яго ад пачатку да канца. Бо змены могуць разбурыць характар. У рамане такое адхіленне можа не адчувацца, там яго можна «замаскіраваць» пад дыялектычнае развіццё. Хаця тут, зноў жа, цяжка нейкія заканамернасці вылучыць, мы ж ведаем, што ёсць моманты, калі чалавечы характар праяўляецца па-рознаму і на працягу аднаго дня, але ўсё гэта патрабуе нейкага мастацкага абгрунтавання.
КНІГІ ОНЛАЙН
