Поўны збор твораў. Том 10. Кніга 2
Артыкулы, эсэ, прадмовы, выступленні, інтэрв’ю, гутаркі, калектыўныя творы (1981 -1990)
Васіль Быкаў
Памер: 640с.
Мінск 2019
Позіркі загінуўшых могуць нешта выказваць або не выказваць нічога, але мы, тым, што воляю лёсу выжылі, сталі болып чым удвая старэйшыя і, трэба лічыць, мудрэйшыя за іх, мы абавязаны ўбачыць у іх тое значнае, што так дорага было для іх і ў роўнай меры важна для нас сёння.
Перш за ўсё мы абавязаны разгледзець у іх маўклівую просьбу памятаць, не забыць у змене гадоў іх імёны і іхнія справы, расказаць нашчадкам пра сэнс іх жыцця і асабліва — іхняй заўчаснай смерці. Даўно вядома, наколькі зменлівая і недасканалая чалавечая памяць, якую няшчадна размывае час, па крупінках забіраючы ў забыццё спачатку другаснае, менш значнае і яркае, а затым і істотнае. He зафіксаваная ў дакументах, не асэнсаваная мастацтвам гісторыя і жыццёвы вопыт людзей вельмі хутка выціскаюцца з памяці чаргою бягучых спраў і падзей і назаўсёды трацяцца з духоўнай спадчыны народа. У гады вайны, калі чалавечае жыццё нярэдка было толькі сродкам да вялікай мэты, не так важным здавалася імя чалавека, што ўпаў побач, дастаткова было ведаць, што гэта свой, і апошнім клопатам жывых было аддаць яго цела зямлі. У гарачцы баёў мы здавальняліся словамі вядомай эпітафіі на фанернай таблічцы пад такой жа фанернай зоркай: часам толькі памеры насыпу на брацкай магіле прыблізна сведчылі аб колькасці ў ёй пахаваных. Але вось пасля стала зразумела, што нельга чалавеку без імя — жывому, а тым болей мёртваму. Намаганнямі грамадскасці і юных следапытаў цяпер адноўлены імёны нават на самых глухіх магілках, і ў гэтым ёсць справядлівы і глыбока гуманістычны сэнс: кожны, хто нарадзіўся пад сонцам і меў на зямлі свой твар, павінен мець і імя; той, хто ляжыць у брацкай магіле, тым болей. Імя на абеліску — гэта апошняе, што застаецца ад байца ў жыцці, і таму адзіная яго маўклівая просьба да жывых — не забудзьце!
Мёртвыя, вядома, не напомняць, але ж мы, жывыя, разумеем, што нам патрэбна ведаць пра іх па магчымасці больш.
У кожнага з іх была і малая радзіма, былі бацькі, былі іх хай малазначныя для нас сёння справы на заводзе, у калгасе, звязаныя з імі малыя і вялікія клопаты. Успомніць пра іх — абавязак жывых сяброў, аднапалчан, землякоў. На фронце нярэдка здаралася, што ў трагічных абставінах акружэння, цяжкіх баёў, прарыву былі здзейснены подзвігі, але ні тых, што здзейснілі іх, ні іхніх сведкаў не засталося ў жывых, і мы нічога не ведаем і, можа, ніколі не даведаемся аб невядомых героях. Але, калі ўжо хтосьці застаўся жыць, прайшоўшы праз выпрабаванні палонам, пакуты шпіталяў, можа, болей не вярнуўшыся не толькі ў сваю часць, але і ў дзеючую армію, было б недаравальна, калі б ён не паведаміў людзям пра подзвіг, сведкам якога апынуўся. Няважна, што памяць не захавала імя героя або той быў зусім незнаёмы, — пасля вайны захаваліся архівы, падшыўкі газет, дакументы, не меншае энергіі ў маладых следапытаў, якія гатовы разблытаць самыя заблытаныя клубкі мінулага.
У колькі б твараў забітых вы ні ўглядаліся, мне здаецца, рэдка ў якім так ці інакш не прачытаецца нямое, як дакор, пытанне да нас, жывых: а вы як? Якія вы цяпер? Тыя, хто ўцалелі і так доўга жывяце пасля нашай крывавай вайны? Вялікае мноства адценняў і сэнсу заключаецца ў гэтым нявыказаным пытанні, і для мяне асабіста яно — самае цяжкае і самае абавязваючае. Пры ўсёй яго няпэўнасці яно самае суровае і катэгарычнае. А што яно ёсць, гэта пытанне, я не толькі адчуваю, але ведаю пэўна: сам на іх месцы звярнуўся б да жывых перш за ўсё менавіта з гэтым пытаннем. Яно самае істотнае і грунтоўнае з усяго, што можа звязаць мёртвых з жывымі.
На жаль, час бязлітасны не толькі да чалавечай памяці, ён такі ж неміласэрны да ўсяго, што складае пэўную частку чалавечых адносін. Цудоўная рэч франтавое братэрства, выдатна, калі яно збераглося ад разбуральнага ўздзеяння гадоў, збераглося надоўга. Але вядома нямала выпадкаў і іншага роду, калі некалі моцная франтавая дружба не вытрымлівае выпрабавання часам, рушыцца пад націскам неспрыяльных для яе абставін, цьмее і знікае. Зрэшты, і гэта зразумела: з часам мяняемся мы самі, не абавязкова робімся горшымі, — становімся іншымі, і тое, ранейшае, што звязвала нас на фронце, што нам здавалася нятленным, дарагім і важным, больш не здаецца такім. Відаць, тут няма нічога заганнага, такая прырода чалавечай істоты. Але як важна, каб гэтая змена, калі ўжо яна непазбежна, адбывалася ў бок паляпшэння, маральнага ўдасканалення, а не да пагоршання — чэрствасці, гіпертрафіі сябелюбства, раздражнёнай незадаволенасці навакольным.
Адстаяць ад разбуральнага ўздзеяння часу духоўнае я чалавека, зберагчы ідэалы франтавой маладосці, да канца дзён застацца вернымі духу таварыскасці, дружбы, захаваць гатоўнасць у любы момант рынуцца ў бой за справядлівасць — хіба не такі маўклівы заклік праглядваецца ў позірках нашых даўніх і вечна маладых таварышаў?
У святочныя веснавыя дні нашай Перамогі тысячы пастарэлых ветэранаў з’явяцца на вуліцах, пройдуць у калонах дэманстрантаў. Грудзі многіх з іх упрыгожаць узнагароды, у каго больш, у каго трохі меней, — гэтыя сімвалы ўмельства, храбрасці і майстэрства, праяўленых у жорсткай барацьбе з ворагам. Але ёсць і іншыя, часта сумныя сімвалы таго ж роду, прынесеныя жывымі з вайны, — знявечанае шрамамі цела, безумоўныя адзнакі інваліднасці. Няхай у гэтых людзей меней узнагарод (звычайна так і бывае), але ў час усенароднага свята ім першы паклон, першае слова ўвагі, наша першае братэрскае прывітанне.
Як вядома, на вайне месца ў баявым страі не выбіраюць, кожны знаходзіцца там, куды яго прызначаюць. У гады вайны дзяржава ператвараецца ў адзіны баявы арганізм, дзе кожны грамадзянін на сваім, прызначаным толькі яму месцы, з яго строга азначанымі функцыямі. Розныя ў кожнага праца, бой і роля ў розных родах войск, розныя вайсковыя абавязкі салдат і камандзіраў. Ветэраны сёння дакладна і па заслугах ацэньваюць кожнага са сваіх таварышаў, вылучаючы, аднак, пэўную катэгорыю самых вартых павагі. Мы аддаём належнае тараннай магутнасці танкістаў, якія ішлі наперадзе ў самую гушчыню агню і нярэдка канчалі жыццё ў саляравых вогнішчах сярод поля бою, лётчыкам —знішчальнікам і штурмавікам, што нямала дапамагалі пяхоце. Агульнавядома, як шмат зрабілі для перамогі артылерысты і мінамётчыкі. Але ў радасны дзень нашай доўгачаканай Перамогі наш самы нізкі паклон пехацінцу, байцу стралковага палка, хто прайшоў... не, не вайну — у пяхоце вайну не праходзяць, — хоць бы добрую частку тае вайны пад хуткастрэльным агнём нямецкай зброі, пад бомбавымі ўдарамі «месершмітаў» і «юнкерсаў», вытрываў пад гусеніцамі «пантэр» і «тыграў», пад густым градам мінных асколкаў, узяў на сваім шляху да Берліна безліч вёсак, вышынь і развілак, пад пякельным агнём фарсіраваў дзясяткі малых і большых рэк, знемагаў пад спякотным сонцам у пыльным стэпе, замярзаў на лютым ветры ў зімовым полі, забіваў ворагаў са свайго ППШ або «драгункі» і ўсё ж выжыў, не даў знішчыць сябе. He змяншаючы заслуг воінаў іншых родаў войск, іхняга ўкладу ў
нашу Перамогу, сярод усіх іншых я выдзяляю менавіта яго — пехацінца мінулай вайны, далёка не бравага выгляду салдата ў пакамечаным, перапэцканым глінай шынялку, у абмотках на нагах, часта паўсоннага, дашчэнту стомленага, з недажаваным кавалкам счарсцвелага хлеба ў супроцьгазавай сумцы, прытрываўшага да сваёй цяжкай долі, але заўсёды гатовага па свістку ротнага кінуцца ў агонь — насустрач пагібелі або перамозе. Калі, дарагі чытач, вы сустрэнеце ў такі дзень пехацінца — былога салдата, сяржанта, малодшага афіцэра стралковага палка, — пакланіцеся яму да зямлі — подзвігу болей гераічнага за ягоны не знайсці ў вяках.
Вялікая Айчынная вайна савецкага народа супроць нямецкага фашызму — цэлая эпоха ў гісторыі нашай краіны, бліскучая старонка яго гераічнага мінулага. Вайна забрала безліч чалавечых жыццяў, разбурыла сотні паселішчаў і гарадоў. I хаця за пасляваенныя гады ўсё адноўлена і адбудавана, воблік зямлі стаў яііічэ прыгажэйшы, нябачныя сляды вайны яшчэ застаюцца ў сэрцах і душах людзей. Яшчэ жывуць тыя, хто страціў на гэтай вайне сваіх блізкіх — у адзіноце дажываюць век асірацелыя з вайны старыя, браты і сёстры, выраслі без бацькоў дзеці. Відаць, і трэці стагоддзя мала, каб зацягнуліся ўсе душэўныя раны, прычыненыя гэтай цяжкай вайной. У адной толькі Беларусі ў гады вайны загінуў кожны чацвёрты з яе жыхароў, а ў некаторых абласцях (напрыклад, Віцебскай) загінуў кожны трэці. Калі ж узяць мужчынскае насельніцтва гэтай вобласці, то пасля вайны тут недалічыліся паловы мужчын. Па сутнасці, загінулі ўсе дарослыя мужчыны Віцебшчыны, якая дагэтуль не дасягае даваеннай колькасці жыхароў. Страты такога маштабу, зразумела, не могуць не адбіцца на сучасным развіцці эканомікі, ствараючы складаныя праблемы нястачы рабочай сілы ў сельскай гаспадарцы і на вытворчасці, накладваючы дадатковыя абавязкі на тых, хто працуе. Яшчэ доўга тут будуць помніць вайну.
Глыбінная сутнасць народнага подзвігу ў мінулай вайне з’яўляецца жыватворнай тэмай сучаснага мастацтва. Аб жыцці чалавека на вайне пастаўлена нямала выдатных фільмаў, створаны цудоўныя творы літаратуры. Адным з важнейшых крытэрыяў у ацэнцы твораў на тэму вайны з’яўляецца захаванне меры і такту ў адносінах да праўды вайны, яе ўдзельнікаў — жывых, але галоўным чынам — забітых. У шэрагу твораў тэатра і кіно апошніх гадоў, на жаль, гэты такт нярэдка ігнаруецца, праўда характараў і абставін грэбуецца ў імя таннай займальнасці або, што япічэ горш, — недарэчнай камедыйна-
сці. Некаторыя нядрэнныя фільмы пра вайну, якія карыстаюцца поспехам у моладзі, непрымальны для непасрэдных яе ўдзельнікаў, бо ў фільмах паказваюць тое, чаго не толькі не было на вайне, але і не магло быць. Ці ёсць патрэба гаварыць, наколькі недапушчальна ў мастацтве на дадзеную тэму сачыненне пацяшальных фарсаў на крыві, камедый на чалавечых пакутах. I тут узнікае складанае пытанне аб аўтарстве твораў на тэмы вайны, аб праве людзей, якія нарадзіліся пасля яе, пісаць і ставіць пра яе фільмы з шэрагам эфектных драбніц у надуманых і фальшывых сітуацыях. Вядома, для сучаснага кіно з яго вялізнымі тэхнічнымі магчымасцямі няма тэм, якія нельга было б узняць, кажуць, што мове кіно ўсё даступна. Але ў гэтай тэме, якая ўсё яшчэ сочыцца крывёю, калі няма катэгарычнага рэгламентавання, дык, мне думаецца, было б дарэчы кіравацца маральным аргументам, накшталт: можна, але ці трэба?
КНІГІ ОНЛАЙН
