Поўны збор твораў. Том 10. Кніга 2
Артыкулы, эсэ, прадмовы, выступленні, інтэрв’ю, гутаркі, калектыўныя творы (1981 -1990)
Васіль Быкаў
Памер: 640с.
Мінск 2019
А ён стаў.
Ягонае імя рана паявілася пад звонкімі і бадзёрымі вершамі, якія тады друкаваліся ў мінскіх і полацкай акруговай газетах. Радкі з іх прыводзіліся ў якасці прыкладаў у школьных
падручніках, і імя гэтае было для многіх знаёмае, тутэйшае: Пятрусь Броўка. Мы, школьнікі, вучылі яго вершы на памяць, і кожнага разу настаўнікі напаміналі, што гэта наш зямляк, што яго верш трэба вывучыць добра, каб памятаць усё жыццё. Я ў тыя вучнёўскія гады вершамі захапляўся не надта і не надта любіў вучыць іх на памяць, але тое, што іх аўтар — наш недалёкі зямляк, надавала ім асаблівы сэнс і прывабнасць.
Сустрэч з ім у мяне было не шмат, тым болей не шчасціла на шчырыя гаворкі, але адна з іх усё ж запала ў сэрца сваёй сціплай чалавечай шчырасцю, і мне хацелася б пра яе ўспомніць.
Гэта было ці не ўлетку або на пачатку восені 1965 года, калі Пётр Усцінавіч прыязджаў у Гродна, і Аляксей Карпюк, які быў тады сакратаром абласнога аддзялення Саюза пісьменнікаў, яго там прымаў. Аляксей Нічыпаравіч ганарыўся горадам, яго старажытнасцямі і звычайна не пакідаў госця да таго часу, пакуль усё, што можна паказаць, не будзе паказана. Прытым ён не зважаў ні на зацікаўленасць госця, ні на яго здароўе — нягледзячы ні на што, выконваў сваю праграму. Тым разам праграма гэтая зацягнулася, і мы, знясіленыя і знямоглыя, памалу валакліся вечароваю вуліцай да гасцініцы. Наперадзе з кімсьці паспяшаў Карпюк, я ішоў з Пятром Усцінавічам, які ціха апавядаў пра розныя рэчы, некаторыя з якіх мне здаліся даволі цікавыя. Праўда, цяпер, праз шмат часу, не буду прыкідвацца, што памятаю іх слова ў слова, — словы сцерліся з памяці, застаўся хіба што агульны сэнс, які я і паспрабую перадаць.
Пётр Усцінавіч гаварыў пра свой шлях у літаратуры — шлях няпросты і, вядома, нялёгкі, пра тое, што на гэтым шляху было рознае — барацьба, няўдачы і перамогі, цяпер бы ён, мабыць, пачынаў інакш, з большай сардэчнасцю, глыбінёй і чалавечнасцю, пазбягаючы траскатні і хадульнасці, — цішэй, спакайней, глыбей. Але тады, у 20-30-я гады, патрабавалася менавіта такая паэзія-агітацыя з высокай патэтыкай, і так пісалі амаль усе. А вядома, што якой бы індывідуальнасцю таленту ні валодаў паэт, яму ўсё ж цяжка вызваліцца ад улады моды, знайсці і сцвердзіць свой асаблівы голас. Ды і тагачасная крытыка не дазваляла адступлення ад агульнага тону, паэзія павінна была стаць хорам, у якім раствараліся, знікалі паасобныя галасы песняроў. Пётр Усцінавіч з зайздрасцю гаварыў пра інакшы лёс маладзейшых, якія пачыналі пісаць пасля вайны, уступалі ў літаратуру пад канец 50-х гадоў, вельмі хваліў Р. Барадуліна, Г. Бураўкіна і Е. Лось, радаваўся, якая спрыяльная атмасфера настала для літаратуры, які клопат пра яе праяўляе партыя, увесь наш народ. Канешне, казаў ён, літаратура — справа скла-
даная, тут бываюць і суб’ектыўнае стаўленне, і суб’ектыўныя ацэнкі. Але галоўнае — у агульнай пазіцыі мастацтва і літаратуры, якія неабходны народу, і з гэтым у наш час немагчыма не лічыцца.
У гэтай размове мы, вядома, закранулі нашую малую радзіму, непрыкметную рэчачку Ушачку, і Пётр Усцінавіч з вялікім замілаваннем гаварыў аб тым, як ён праз усё жыццё пранёс мілы вобраз Ушаччыны. Яна жыла з ім у шчасці і нягодах, наяве і ў снах, вобразы яе людзей рабіліся літаратурнымі вобразамі яго паэзіі і прозы, часта ў думках ён вяртаўся туды, да свайго вытоку, і знаходзіў там сілы і падтрымку. Помню, ён гаварыў пра аднаго старога малапісьменнага дзеда з Пуцілкавіч, які вызначаўся сваім цвярозым і незалежным розумам. У цяжкія хвіліны выбару або сумненняў, калі трэба было вызначыць, што рабіць у тым ці іншым нялёгкім выпадку, Пётр Усцінавіч успамінаў гэтага дзеда, і адразу ў ягоных вушах гучалі дзедавы словы прысуду альбо адабрэння. I гэтыя словы былі самою праўдай.
Пётр Усцінавіч пражыў вялікае творчае жыццё, быў сведкам шмат якіх гістарычных падзей, сустракаўся і быў блізка знаёмы з многімі вялікімі людзьмі, якіх ужо няма ў жыцці. Шкада, ён не пакінуў успамінаў. Неяк, памятаю, незадоўга да ягонай смерці мы былі ў яго на дачы, і Генадзь Бураўкін горача агітаваў яго напісаць пра тое, пра што ён так цікава і з такім захапленнем, з гумарам і лёгкасцю расказваў. Пётр Усцінавіч адмахваўся, маўляў, паспеецца. Або казаў так: «Не пісаў і не буду... Часам лішняе ведаць — бяда».
Можа, і так, можа, часам і кепска «лішняе» ведаць, але ўсё ж шкада, што столькі цікавых старонак жыцця і літаратуры сышло разам з ім туды, адкуль нішто не вяртаецца. Жыццё паэта — частка духоўнага вопыту народа, а кожны народ шануе, збірае, горне да аднае скарбонкі свой духоўны вопыт, без якога ён — не народ, а толькі вялікая ці малая грамада людзей.
1984
[ПРАДМОВА ДА РАМАНА «ЯДЛОВЕЦ СТРЫВАЕ I Ў СПЁКУ» ЮЛО ТУУЛІКА]
Юло Туулік належыць да пакалення, якое, хоць непасрэдна і не ваявала, але было дастаткова абпалена неміласэрным подыхам вайны. Яшчэ ў раннім дзяцінстве яму давялося перажыць звычайную для тых год драму сутычкі з акупантамі, якая каштавала немалых страт яго народу і пакінула невылечныя шрамы ва ўражлівай дзіцячай памяці. Праз шмат год, ужо стаўшы пісьменнікам, Туулік звярнуўся да тых страшных дзён і напісаў твор хвалюючай сілы, напалавіну дакумент, напалавіну раман пад сімвалічнай назвай «Ядловец стрывае і ў спёку». Раман быў цёпла сустрэты савецкім чытачом, перакладзены на многія мовы народаў СССР і Еўропы, засведчыўшы той несумненны факт, што шматлікі атрад ваенных літаратараў папоўніўся яшчэ адным таленавітым аўтарам, які сказаў сваё нягучнае, але сумленнае і таленавітае слова аб векапомных гадах народнага подзвігу.
Пра гэты раман дастаткова гаварылася ў друку, амаль усе літаратурныя выданні прысвяцілі яму падрабязныя рэцэнзіі, у якіх аднадушна прызнавалі несумненнае літаратурнае дараванне Ю. Тууліка і яго права на адлюстраванне «сваёй вайны», той вайны, сведкам і ўдзельнікам якой быў сам аўтар. I гэта справядліва. Hi адзін самы таленавіты пісьменнік не ў стане аднаасобна адлюстраваць усю разнастайнасць Вялікай вайны савецкага народа, але ўсе яе ўдзельнікі і сведкі ў меру сваіх сіл і магчымасцей могуць і павінны напісаць свае літаратурныя або мемуарныя старонкі, здольныя скласці той народны здабытак, які мы называем летапісам Вялікай Айчыннай вайны.
У навелістыцы Юло Тууліка непасрэдна або апасродкавана таксама прысутнічае вайна, водгукі таго даўняга часу, калі так бязлітасна ламаліся лёсы людзей. Аўтар і тут з’яўляецца дасканалага густу мастаком, які ўмее па ледзь улоўных рухах чалавечай душы паказаць драму людскіх адносін, што само па сабе складае высакародную мэту ўсякай літаратуры.
Да гэтага трэба дадаць, што многія старонкі ягонай кнігі прысвечаны малюнкам мора, працы моцных людзей і цяжкой рамантыцы марскога жыцця, якая заўжды прываблівае маладога чытача і дабратворна ўплывае на яго светапогляд.
[1984]
1985
НА ТЫНЯНОВСКНХ ЧТЕННЯХ
Развлтле любой современной наукл, в том члсле фллологлческой л ллтературоведенля, в качестве непременного условля требует досконального освоенля предшествуюіцлх накопленлй, полного уясненля связей между предыдуіцлмл л последуюіцлмл перлодамл. Этой важной задаче как нельзя лучше служат Тыняновскле чтенля, регулярно проводлмые обіцественностыо, а также Комлсспей по ллтературному наследню Юрля Нлколаевлча Тынянова.
Здесь нет необходлмостл подробно говорлть о месте этой замечательной ллчностл в лсторлл русской ллтературы, русской фллологлл л даже клно; заслугл этл огромны, а оставленное лм наследле столь веллко в своем содержанлл, что вот уже около сорока лет продолжает прлвлекать все большее члсло ученых л лсследователей. В вышедшем недавно в Рлге «Тыняновском сборнлке» представлена ллшь небольшая часть лз того, что было сообіцено на конференцлл в мае 1982 года, состоявшейся на родлне Тынянова в Резекне. Несомненно, однако, что это лучшая часть как по глублне пронлкновенля в творчество плсателя, так л по важностл затронутых проблем, так ллл лначе связанных с его прозой, работамл в русской фллологлл л клно. В этой связл нельзя не отметлть прежде всего предпосланное сборнлку вступлтельное слово В. А. Каверлна, одного лз немноглх нашлх современнлков, налболее бллзко стоявшлх к Тынянову, знавшего его с юных лет, дружлвшего с нлм до самой кончлны плсателя л теперь на протяженлл дллтельного временл возглавляюіцего Комлсслю по ллтературному наследлю этого плсателя. Автор в сжатой форме точно л емко формуллрует смысл непреходяіцего значенля Ю. Н. Тынялова как прозалка, автора шлроко лзвестлых лсторлческлх романов, ученого-лсследователя, практлка л теоретлка советского клно на раннем этапе его развлтля. Унлкальность едлненля в одном ллце большого ученого л большого плсателя, плшет В. Каверлн, в своем взалмодействлл прлвело к замечательным лтогам — созданлю прекрас-
ных кннг прозы й научных пройзведенйй. Серьезное занятйе фйлологлей не мешало, а помогало Тынянову создать углубленные образы героев его нсторйческйх романов, обогаіцало его стйль; в то же время опыт Тынянова-прозайка побуждал его на новые йсследованйя с рядом замечательных выводов н открытйй. 3. Н. Поляк, говоря о документальных йсточнйках романа «Смерть Вазйр-Мухтара», прослежйвает огромную работу автора с элйстолярным наследйем A. С. Грнбоедова й его современннков. Метод «скрытого» цйтйрованйя первойсточййков как основы документальностй, то есть достоверностй й йсторйчностй, пійроко нспользованный Тыняновым, позволйл ему достйчь замечательных результатов в областй художественной прозы.
Во многйх отношенйях лнтересно малойзвестнымй в лйтературоведенйй фактамн сообіценне Ю. М. Лотмана й Ю. Г. Цйвьяна «SVD: жанр мелодрамы н йсторля», где на замечательном кйной лйтературном матерйале аналлзйруется опыт Тынянова-сценарйста, создателя сценарпев флльмов «Шннель», «Поручяк Кнже» й особевно «SVD», напйсайного йм совместно с Ю. Г. Оксманом. Этот сценарнй люболытен для вас смелым вторженлем мелодраматнческого вымысла в конкретный йсторнческйй матернал, сочетаннем разнородных жанровых стнлей й занмствованйй, свойственвых клнематографу перлода его становлеййя, й той ролью, которую сыграло в нем творчество Тынянова как лредседателя ОПОЯЗа.
Лйчйость выдаюіцегося учевого йлй художннка всегда является іірйтягательвым обьектом как для Шйрокого круга чйтателей, так й для ученых-нсследователей. Современннкй Тынянова оставллй яам яемало пронйкновенных воспомйнанйй о нем, чйсло этйх воспомннанйй растет. М. О. Чудакова й Е. А. Тоддес останавлйваются в своем разборе на «Мемуарных заметках» крупного ученого, ясторйка русской ллтературы, профессора Ю. Г. Оксмана, чье обвденне й совместная работа с Тыняновым продолжалась более двадцатн лет. Как показывают авторы разбора, сввдетельства Ю. Г. Оксмана ценны еіце й тем, что жнзненный й лйтературвый опыт мемуарйста во многнх отношенйях был сходен с опытом самого Тынянова.
КНІГІ ОНЛАЙН
