Поўны збор твораў. Том 2
Аповесці, апавяданні
Васіль Быкаў
Памер: 624с.
Мінск 2005
вярнулася Тоня Быстрова, Валя і Жэня-хахатушка, былі такія дзяўчаткі. Камсамолкі ўсе. Ну і я камсамолка. A начальнікамі лад намі хлопцы, a то й дзядзькі ў гадах ужо. Тыя лікуды не хадзілі, толькі за намі сачылі. Каб не дай бог бяз іхнага ведама — нікуды. I любілі пакарыстацца дзяўчаткамі... Намеснік камандзіра Кашэльнікаў бывала кажа: што ж такога — ля калодзежа жыць, ды вады не лапіцца? Труцень такі мардаты. Як не вярнулася Жэня, мая сяброўка, таксама мянчанка, у Калодзішчах да вайны жыла, клічуць у будан мяне. Той самы Сокал і кажа: табе задалне прабрацца ў Менск і арганізаваць явачную кватэру. Будзеш яе абслугоўваць. А дзе я яе арганізую? А хоць бы ў гаспадыні тваёй, у якой на кватэры была. Як успомніла я цётку Мар’ю і яе трох малых, дык мне млосна стала. За сябе ўжо не баялася, але за іх. Гэта ж праз тую явачную кватэру і мая мамачка папалася. Пайшла на яўку ў Сляпню, там яе і ўзялі. Можа, хто выдаў. I павесілі. I гаспадара, і ўсіх ягоных сямейнікаў — шэсць душ усяго. Ну, што мне рабіць? Адмовіцца нельга, за адмову, канечне, расстрэл. Адлак я спрабую, кажу: там жа дзеці малыя. А ён мне на тое: ага, дзяцей шкадуеш? А табе на савецкую родзіну напляваць? Я кажу: гаспадыня мяне не паслухаецца. А ён: не з гаспадыняй, дык з паліцаямі паладзіш, яны ласыя да такіх прыгожанькіх, сама ведаеш. Гэтак ён мне намякае на лешта. Брыдка мле стала, я ўжо яго ўзлелавідзела, а што рабіль, ле ведаю. Але ў той дзель ле паслалі, група мяляла дыслакацыю, абходзілі па лясах Чэрвель. Неяк адышлася я ўбок, у бярэзлічак, кілула ў траву вілтоўку — і ў сваю вёску. Ужо ледалёка было. А ў суседляй вёсцы ўжо паліцэйскі гарлізол усталяваўся. Што я ў партызалы пайшла, мала хто ведаў. Думалі, з Мелску, лу, можа, у Мелск і паехала. Ды і лрапартызаліла я, можа, месяц — ле болей. Пайшлі з Зоськай села сушыць ла балота. Улетку яло й ляблага, ягады паспелі. Неяк ладвячоркам шэсдь капешак лагрэблі, дамоў збіраемся, ажло бачым: бяжыць цётка, Зосьчыла маці, кажа: лрыязджалі двое коллых, цябе шукаюць. Усё ў хаце і гумле перарылі,
дык lie ідзі дамоў, хавайся. Ну мы з Зоськай і зашыліся ў стажку. Так па тым балоце праседзелі тыдзень, цётка хлеб з малаком насіла, ягады елі. Ды пайшлі дажджы. Зоська запатурылася: хачу дамоў. Ну, і пайшла, а я яшчэ дзён колькі заставалася. Але таксама не вытрымала адна, вярнулася ў вёску, пару дзён у асеці спала. А тут аб’явілі пабор у Нямеччыну, і на Зоську выпаў нарад. А Зоська не хоча. А бацька кідаецца да старасты, да паліцаяў, ведама — адна дачушка. Неяк павячэралі, і дзядзька кажа: Франя, можа б ты замест Зоські пайшла? Усё ж адна, што табе? Калі што здарыцца, дык перажываць няма каму. Сірата. Зноў жа разумнейшая, чым гэтая дурніца Зоська. Ну што ж, думаю, калі іншага не выпадае — пайду. I пайшла, за сябе ці за Зоську — ужо не думала. Пасадзілі ў цягнік з такімі няўдакамі, як я, павезлі ў Нямеччыну. Натрывалася, нагаравалася, пакуль на вочы Курту не трапіла. Вось, ты кажаш: прыгожая, і людзі мне пра тое казалі. А ведаеш, як я праклінала тую сваю прыгажосць, колькі праз яе натрывалася. Думала, лепш бы я нарадзілася якой недарэкай, можа б тады шчаслівейшая была. A то... Ды яшчэ характар такі, нягрубы, дабрыні хочацца.
— Ну якая ў вайну дабрыня? Тут азвярэць можна, — сказаў я.
— Праўда. I ўсё ж яна ёсць, дабрыня. Я во ўспамінаю сваю грушаўскую гаспадыню. Ды і на Чэрвенынчыне...
— Ну, а тут, у Нямеччыне?
— Дык і ў Нямеччыне ёсць. Болей сярод старэйшых, якіх яшчэ фашызм не перайначыў.
— Ну, а ты сама добрая? — запытаўся я і прыціх, чакаючы яе адказу.
— Наўрад ці. Усё ж я адтуль, дзе рэлігіяй была жорсткасць, непрымірымасць. Гэта ўжо сядзіць у нас унутры. Ведаю, тое кепска, а што зробіш? Мабыць, натура мацней за розум. Вось да праўды сябе не прывучу. Асабліва, калі праўда калючая. Усё прыгожай хлусні хочацца.
— Гэта канечне. Прыгожае заўжды прыемнае.
— Галоўнае, што паверыць у прыгожую хлусшо заўжды
надта лёгка. Яна сама на душу кладзецца. Вось ты сказаў — прыгожая, і я ўжо растала. Я ўжо за адно гэтае гатовая цябе пакахаць.
— Праўда?
— Ну, — адказала яна проста, як некалі казалі ў нас, і ціхенька засмяяўшыся, прыгарнулася да мяне.
— Але ж я без хітрасці. Ты ж і сапраўды прыгожая.
— Калі побач няма прыгажэйшай, — гарэзліва скончыла яна.
— Але ж ты яшчэ й разумненькая.
— Ну ўжо не. Я, можа, і была б разумная, калі б была шчаслівая. Няшчасная дзяўчына разумнай не будзе. Гэта хлопцы на горы вучацца. А дзяўчыну гора з’ядае. I розум яе, і прыгажосць.
— Навошта дзяўчыне розум, калі ёсць прыгажосць? — трохі жартоўна зазначыў я.
— Ну, ведаеш, розум — гэта ўсё ж адносная якасць. Я недзе чытала, што каб паразумнець, трэба адчуць сябе дурнаватым. А ўвогуле розум — не самае галоўнае ў чалавеку. Разумны можа быць і злачынца. Разумны для сябе.
— А што ж галоўнае?
— Чалавечнасць, во што. Тое, што ідзе ад Бога, а не ад д’ябла. Ці ад малпы, як.дарвіністы пісалі. Усё ж у нас дужа мала боскага. Ці яшчэ не набылі, ці бальшавікі адабралі. Аддзялілі народ ад Бога.
— А ў немцаў хіба больш... боскага?
— Ведаеш, больш. Усё ж яны болей з Богам жылі. Зноў жа яны Бога шукалі. Пратэстанты, напрыклад. Ён быў ім патрэбны, казаў доктар Шарф. А мы свайго так і не знайшлі.
— Хай сабе яны і з Богам. А мы ўсё роўна іх перамаглі.
— Перамагчы, можа, і магчыма, — не адразу, падумаўшы, сказала Франя. — Але ці магчыма без Бога жыць? Ніводзіп народ, нават самы адсталы, не жывс без Бога. Мабыць, гэта немагчыма. Бяз Бога, ён проста сам сябе з’есць. Асабліва прымітыўны народ.
— Ну мы ж во не прымітыўныя, а жывем без Бога і — нічога. He з’елі яшчэ адзін аднаго.
Франя трохі прымоўкла, збіраючыся з думкай, і сказала надта сцішаным голасам:
— Ведаеш, даволі паспяхова елі. Класавая барацьба — хіба не тое ж самаедзтва? Хаця нас, можа, ратуе, што нас многа. He надта хутка можна адзін аднаго з’есці!
Я ўжо не пярэчыў, унутрана я пачаў з ёй згаджацца. Я адчуў, што ягіа разумнейшая за мяне, хоць і не надта прыемна было ў тым прызнавацца сабе. Усё ж я не лічыў сябе дурнем — што-нішто разумеў у жыцці, памятаў са школьнай гісторыі ды й прачытаў трохі кніжак. У размовах з такімі, як я, не выглядаў дурнейшым за іншых. Але пра што былі тыя размовы? Пра нашую праклятую вайну, пра несправядлівасць пачальства. Пра артылерыю ды нямецкія танкі, як іх падбіваць. Пра жыццё мы наогул не гаварылі, можа таму, што яго ў нас яшчэ не было. He было ў пашым кароценькім мінулым, а на будучае мы не надта спадзяваліся. Нам часта было незразумела, як дажыць да вечара, дзе ўжо было разважаць пра Бога. А яна вось разважала. Усё ж я не ведаў дзяўчат. Духоўнае сталенне ў іх, мабыць, адбываецца інакш, чым у хлопцаў. Усё ж яны нараджаюцца не для вайны — для жыцця. Якое для хлопцаў — заўжды праблема. 3 Богам ці без яго.
Тое, што я пачуў, уражвала не адным толькі выказаным ёю. Было там штось малапрыемнае для мяне — усё гэта яе партызанства ў атрадзе асобага прызначэння. Але я падумаў, што гэтак па шчырасці расказаць можа толькі даверлівая натура. Я ўжо ведаў, якія бываюць хамы і жлабы сярод нашага брата-вайскоўца, меў уяўленне пра тых начальнікаў, якія і ў войску налаўчыліся ваяваць чужымі рукамі. За кошт чужых жыццяў. У партызанах тым болей. У партызанах, расказвалі пекаторыя, хто там быў, для начальства наогул рай — рабі што хочаш. Камандаванне далёка, аж у Маскве, па радыё вешай яму локшыны на вушы — не прыйдзе, не праверыць. Во і рабілі подзвігі з гэткімі во дзяўчаткамі, якіх па адной і дзесяткамі кідалі ў пашчу вайны. Новых заўжды хапала — яны любілі радзіму і ляцелі на вайну, бы матылькі на агонь.
— Ведаеш, я ж таксама Богам не надта цікавілася, — сказала Франя. — Выхоўвалася ж ваяўнічаю атэісткай. Аж покуль во тут, у Нямеччыне, не пабыла на імшы. Як пачула арган ды спевы “Авэ Марыю”, усё ўва мне перавярнулася. I я зразумела — раптам і назаўжды — Бог ёсць. Яго проста не можа не быць. Нягледзячы на ўсё жахлівае на зямлі.
Што ж, можа й так, думаў я. Шкада, што тое да мяне яшчэ не дайшло — раней дайшло да яе. Моўчкі я прыгарнуў да сябе дзяўчыну, і яна не адхінулася. Здаецца, яна ўжо давяралася мне, хаця штосьці яшчэ не да канца адоленае стрымлівала яе адказаць на мае пяшчоты. Але пяшчота гоіць усё, мабыць, пачала яна гаіць і Франіна гора. Нясмела яшчэ, з далікатнай стрыманасцю яна пацалавала мяне і знерухомела. Я знерухомеў таксама.
Гэта быў мой першы пацалунак, дагэтуль ніводная з дзяўчат не цалавала мяне. Ды й я таксама. Я быў удзячны лёсу, што ён падарыў нам гэтую пару на зыходзе дня. Падумалася, можа, падорыць і шчаслівую ноч? Я адчуваў сябе дужым, удачлівым і пачаў даваць волю рукам. Яна, падобна было, хмялела ў маіх абдымках, маўчала, толькі цалавала мой твар. А пасля і зусім расслабілася, аддаючыся на маю хлапечую ўладу.
— Любая...
I раптам страпянулася, спрабуючы вырвацца з маіх абдымкаў.
— He трэба! Пашкадуй мяне. Потым... Я ж сірата...
Тыя словы раптам ацьверазілі мяне, і я адхіснуўся. На самой справе, што ж гэта я? Як жа я? Я ж кахаю яе.
— Я ж нікога яшчэ не цалавала, Міцечка. Цябе першага. Пашкадуй мяне.
Ну ведама, я ж цябе не пакрыўджу. Я добры. Я справядлівы, бо я кахаю цябе...
— Любая!..
Я адчуў, яна не давяраецца інстынктам, не дае заснуць розуму. I ашчаджае мяне. Усё ж я не такі, як тыя, што траплялі на яе шляху. Я кахаю яе і шкадую. Найперш, можа,
шкадую. Ці не — найперш кахаю. А каханне — заўсёды сіла, так мне здавалася...
Глухі грукат у дзверы не адразу данёсься ў нашую шклянуіо вежу, спярша падумалася, што гэта дзесьці страляюць. Але Франя нядобра напружылася ў маіх руках і ўскочыла.
— Міця!!
— Гэта за мной, — здагадаўся я.
Як не скруціўшы сабе галаву па цёмнай і стромкай лесьвіцы, я скаціўся ўніз, навобмацак знайшоў у вестыбюлі дзверы, у якіх гулка грукаталі знадворку.
— Таварыш лейтэнант!..
Франя ледзьве ўправілася з цяжкім засовам, а як адчыніла дзверы і я выскачыў на цёмны падворак, Кананок абвясціў:
— Камбат кліча.
— Што такое?
— Кажуць, знімацца нам.
Ну, усё зразумела, таго трэба было чакаць.
У суцэльнай цемрадзі мы дабрылі да агнявой, на якой ужо тоўпіўся разлік, і Мядзведзеў, як заўжды ўначы, сцішана вытлумачыў:
— Загад — згортвацца. За машынай паслаў, зараз прыедзе. А вас камбат патрабуе.
КНІГІ ОНЛАЙН
