Поўны збор твораў. Том 3
Аповесці
Васіль Быкаў
Памер: 656с.
Мінск 2005
— He бойцеся! Дзядзя — добры.
А я не баюся,— раптам азваўся адзін з малых,— Гэта Лёдзя баіцца. А я не баюся цябе.
— Во як! Смелы, аднак! — ціха зазначыў Азевіч, трохі здзіўлены словамі малога.
— Смелы, ага,— проста пагадзіўся той. Кабета павярнулася да іх тварам:
— Малы ён, кажа немаведама што. Які там смелы...
— Смелы,— стаяў на сваім малы.
— Маўчы, Шурка!..
Шурка, мабыць, і яшчэ хацеў запярэчыць, але тады ціхенька азвалася малая Лёдзя:
— А і ты нясмелы. Бо плакаў, як татка ляжаў і з яго кроў цякла...
Усе змоўчалі, маўчаў і Шурка, і Азевіч з няёмкасці перасмыкнуў нутром, адчуваючы нейкую трагедыю гэтых падарожнікаў. Але трагедый ён ужо начуўся і набачыўся столькі, віто яшчэ адна не хацела змяшчацца ў яго душы, і ён не запытаў нічога. Ды кабета, мусіць, ужо зачапілася за стрэмка свае бяды і растлумачыла:
— Гэта ж во іхніх бацьку з маткай забілі. Вязу сірот дахаты. Пляменнікі ж...
— А ў цёткі сабака ёсць,— не ў тон гаворкі паведаміў Шурка,— Жулік завецца.
— Які там сабака! — сказала кабета.— Шчанюк адзін. Азевіч, аднак, каб пе дужа распытваць, стараўся зразумець, што напаткала гэтых малых, ды не шмат зразумеў і перапытаў у кабеты:
— Бацькоў — немцы? А завошта?
— Каб жа немцы! — нібы папракнула кабета,— Свае, партызаны.
— Во як! За што?
— А нізашто,— памаўчаўшы, казала кабета,— Што за немца заступіўся. He даваў немца застрэліць. Дык застралілі ўсіх.
— Цікава,— выдыхнуў Азевіч, аднак не адчуваючы да таго здарэння вялікай цікавасці.
— Настаўнікі былі, Біклагі. Якраз во ля царквы жылі. Недалёка ад школы. Бацька фізіку вучыў, а матка, мая сястрыца Фанечка, нямецкую мову. Домік такі ладны мелі, яна ж, Фаня, чысцюткая такая сястрыца, усё ў іх прыбранае было, ладнае,— ці комнатка, ці ганак, усё вышаравана, аж жоўценькае. Во гэта іх і згубіла. Каб тое знаццё... Но, ты! Чаго гэта ён стаў? — здзівілася кабета, мабыць, з каня, які і сапраўды спыніўся сярод дарогі, бы спужаўся чаго. Неўзабаве, аднак, яна зразумела.
— А, гэта ж тут раздарожжа. Хутары Альхоўскія, калі ўправа, а ўлева — аб’ездзіны. Як яно цяпер лепей? — не разумела кабета, і Азевіч падказаў:
— Лепш на аб’ездзіны.
— Ага ж, і праўда, мусіць, лепш на аб’ездзіны. Но, мілая...
Фурманка трохі павярнула кудысь улева, і яны ціха паехалі ў цемры. Дарога тут стаяла горшая, з калдобінамі, кустоўе збоч скончылася, і неўзабаве яны апынуліся ў цёмным ветраным полі. Стала сцюдзёней на возе, Азевіч ужо ледзьве трываў дрыжыкі, дужа мерзла правая нага ў мокрым дзіравым боце.
— Яны і дзетак так вучылі, каб акуратна, ветліва. Шурка во малы, яшчэ ў школу не хадзіў, а ужо кніжкі чытаў, увесь буквар знае...
— А буквар нецікавы,— сур’ёзна зазначыў малы,— Казкі цікавейшыя.
— Хто цяпер вас вучыць будзе, ай, дзеткі мае няшчасныя,— сказала і захліпала цётка. Азевіч счакаў трохі і запытаўся:
— Дык а завошта ж іх забілі ўсё ж такі? Кабета трохі памарудзіла, выцерла далоняй вочы.
— Я ж і кажу: чысценька ў іх было, во і ўпадабаў кватэру
той немец. Што ў раёне за начальніка прыехаў. У рудым такім пінжаку з абвязкай на рукаве, немалады ўжо такі, дужа строгі. Стаў кватарантам...
— Бургамістр, ці што? — нагадаў Азевіч.
— А чорт яго ведае,— бургамістр ён ці яшчэ хто. Але заняў болыпы пакой, іх перасялілі ў бакоўню, каб да яго ні-ні. I дзяншчыкі там у яго, абслуга...
— А ў яго наган — во такі, у скураной сумцы. Парабел называецца,— уставіў Шурка.
— Во-во, наган ты толькі і запомніў,— наган...
— Ага, запомніў,— заварушыўся ў кажусе Шурка,— Як той дзядзя застрэліў немца, дык узяў ягоны наган і стрэльнуў у татку.
Тое ўжо ўражвала і здзіўляла, і Азевіч не стрымаўся:
— Дык завопіта ж іх? За кватэру?
— А хто ж іх ведае, я ж не была там, не ведаю. Але ж людзі расказваюць: прыйшлі ноччу, паклікалі ў пуню Біклагу, ну, бацьку во гэтых. Каб немца забіць. А ён — не, нельга, дзяцей пагубіце, усіх жа паб’юць тады немцы — і бацькоў, і дзяцей. Бо куды ж ім тады падзецца. А тыя кажуць: ах ты, халуй нямецкі, фашыстаў зашчышчаеш? Ну і самі ў хату, застрэлілі немца, а тады і іх абаіх пастралялі, каб сведак не было, ці што? Ці са злосці? Ці чорт іх ведае чаму.
— А татку два разы стрэльнулі,— сказаў у маўклівай цішы Шурка,— Бо шавяліўся. Рукой так па грудзях і ўбок вадзіў.
— А ты бачыў? — падала ціхі голас Лёдзя.— Я дык на печы плакала.
— А я бачыў. Я пад ложкам сядзеў, а як кроў таткава пацякла аж да парога, дык я вылез. А татка і не крануўся,
Цётка пачала плакаць, а Азевіч сядзеў моўчкі, думаў. Ды і што ён мог зрабіць, чым суцешыць людзей. Можа, так было і трэба, а можа, і не. Як зразумець цяпер, хто вінаваты. Вінаваты вайна і людская жорсткасць, нянавісць і непрымірымасць, што раздзірала людскія душы. Стралялі, нішчылі, білі — не дужа разбіраючыся, не надта мяркуючы-судзячы — абы больш крыві — і сваёй і варожай. Але ці гэта пачалося толькі з вайной, ці і да вайны было не тое ж самае... Свае з сваімі пачалі ваяваць даўно і рабілі гэта з немалым поспехам.
Нездарма казалі: «Бі свой свайго, каб чужы баяўся». Чужых не надта напалохалі, а сваіх пабілі. Цэлыя горы трупаў. Цяпер, пачуўшы тую размову на начной дарозе, ён увогуле разумеў тых местачковых настаўнікаў і іхні клопат пра гэтых во дзяцей. Мабыць, любоў да іх, а не прыслужніцтва да немцаў змусіла іх пярэчыць партызанам. Але ці захацелі тое разумець партызаны? Апантаныя сваёй мэтай, можа, падагрэтыя загадам камандзіра, пабілі і тых і гэтых. Бо ўсё і добрае і благое спіша вайна.
Яны яшчэ ехалі полем, як Азевіч раптам затрывожыўся: недзе тут павінна была пачацца вялікая вёска Сакаўшчына, у якую яму лепш не патыкацца. Вёска на шляху, былы сельсавет, там, напэўна, ужо ўсталявалася паліцыя, і, мабыць, іх пярэймуць нават і ноччу. Мабыць, яму трэба было злазіць, шукаць свой шлях-абыход.
— Цётка, а Сакаўшчына далёка? — запытаўся Азевіч, як кабета трохі прыціхла ад свайго плачу.
— Сакаўшчына? А блізка. Во масток праедзем, і Сакаўшчына.
— Тады я тут злезу,— рашыў Азевіч.— Дзякуй табе, цётка. I вы — расціце вялікія,— пажадаў ён малым — Можа, калі лепей будзе.
— А каб жа яно было калі лепей,— загаманіла жанчына.— Каб жа лепей. А то і да вайны, і ў вайну гэтую, каб яна спрахла. Колькі кроўкі нашае яна адбярэ...
Фурманка неўзабаве схавалася ў цемры, грукнула яшчэ коламі ў калдобінах, і ён зноў застаўся адзін сярод ночы, сцюжа ваўсю дацінала ягонае цела, біла дрыжака, і сагрэцца, апроч як на хадзе, было неяк.
Па-ранейшаму ставячы бокам нагу, каб не чапляцца падэшвай, ён шкандыбаў нейкай касагорынай прэч ад дарогі, далей у поле, у абход Сакаўшчыны. Вёска тая сапраўды, мусіць, была блізка, у паветры чуўся знаёмы пах дыму з каміноў. Дужа моцна дзьмуў вецер, часам проста рваў на ім полы шыняля, выдзьмуваючы рэшту небагатага яго цяпла. Рукі Азевіч трымаў у кішэнях, так яны менш зяблі, ішоў марудна, клыпаў кудысці па касагорыне ўніз. Неяк азірнуўшыся, заўважыў, як угары дужа зачарнелася неба — над ім
аж да небакраю, і толькі ён падумаў: пойдзе снег, як той пасыпаўся, бы з торбы. Вецер гнаў снегавую драбноту, асыпаў ёю травяністы дол, сек па спіне, плячах, па яго злубянелым картузе і асабліва балюча — па голых вушах. Начную далеч ураз заслала белай імглістай мітуснёй, дол высвеціўся, на вачах стаў незвычайна бялець уначы, і тады Азевіч з трывогай падумаў, куды ж ён выйдзе? Усё ж трэба б недзе схавацца ад гэтае снегавой набрыдзі, перасядзець, счакаць. Каб дзе якую будыніну ці хоць бы гушчар, хвойнік. На жаль, побач у полі не было нават дрэва, адно ваўсю лютаваў вецер і снег. Пасля першай навалы снегавых круп панесліся буйныя сняжынкі, яны асядалі на плячах, на галаве, у зморшчынах шыняля, хутка зацярушвалі дол. Ужо ззаду пацягнуліся яго няроўныя, з земляной чарнеччу сляды. Снегу налезла ў дзіравы бот, правая ступня хутка змакрэла і пачала балюча дранцвець ад сцюжы. Зусім змакрэў яго жорсткі, зашчацінелы твар, а таксама вушы і рукі. Як на тую бяду, касагорыну неўзабаве перарэзаў шэры ад снегу хмызняк, прыглядзеўшыся да якога, Азевіч зразумеў, што натрапіў на роў. Парослы кустоўем, той шырокім праваллем разлёгся ўпоперак шляху — што было рабіць? Куды яго абыходзіць? I невядома, ці далёка ён пралягаў у бакі — праз шэрую снегавую мітусню не шмат што можна было згледзець. Памарудзіўшы трохі, Азевіч палез у ягоную шэрую прорву, усё хапаючыся за слізкае сцюдзёнае сучча хмызняку, неяк упаў і крокаў колькі праехаў задам па стромкім травяністым схіле. На самым сподзе было трохі зацішней, але снег усё роўна сыпаў на ўсім прасцягу над ровам. Азевіч трохі пасядзеў, саўладаючы з дыханнем. Яму было ўжо не сцюдзёна, потна і душна; ногі, штаны і полы шыняля былі скрозь мокрыя, сэрца з натугай тахкала ў грудзях. Дужа не хацелася ўставаць, хацелася заплюшчыць вочы і сядзець так, у гэтым схоўным, парослым ляшчынай рове і заснуць. Але менавіта небяспека заснуць і замерзнуць прымусіла яго напружыць рэшту сіл і ўстаць. Трэба было выбірацца з рова.
Ён не чакаў, што выбрацца з рова будзе так трудна, Боты яго слізгалі па заснежаным доле, часам разварочваючы старое лісце пад снегам. Як ён ні памагаў сабе рукамі, хапаю-
чыся за галлё, раз за разам мусіў укленчваць, ужо разграбаючы снег каленямі, падцягваўся на руках, ступаў вышай. Прабіраўся наўкось па схіле, так было лягчэй, але той спосаб заняў процьму часу — роў аказаўся куды глыбейшы, чым яму здалося спачатку. Часам здавалася, што ён ніколі не вылезе з яго. За нейкім кустом на схіле сеў, пасядзеў, ліхаманкава дыхаў, упёршыся нагамі ў трухлявы пянёк, каб не спаўзці назад. Тады б ён ужо там і застаўся. У яго не засталося сілы, каб паўтарыць гэты шлях спачатку.
А снег усё сыпаў, курэў белым пылам у твар, абляпіў яго з галавы да пят. Мусіць, цяпер яго нельга было пазнаць і за пяць крокаў, так ён стаў падобны на камель ссохлага дрэва, на корч. Але ўсё ж неяк выкараскаўся на ўзровак і сеў — здаецца, ісці далей ужо не мог. Свет і рэчаіснасць засціліся ад яго мройным снегавым туманам, свядомасць яго, здаецца, таксама на нейкі час знікала ў праваллі снегавых прывідаў, і ён зноў спахапіўся, што засынае. Заснуць было тое самае, што памерці, але памерці гэтак недарэчна ён не мог дазволіць сабе і зноў ускараскаўся на ногі.
КНІГІ ОНЛАЙН
