Поўны збор твораў. Том 7
Апавяданні
Васіль Быкаў
Памер: 480с.
Мінск 2009
Стар. 324. На шон, вірдгемахт. — Калі ласка, зроблена (ням.).
Адна ноч (стар. 336)
Упершыню часоп. «Маладосць», 1963, № 1.
Друкуецца паводле: 36. тв.: У 6 т. Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. Т. 6.
Адна з першапачатковых назваў «Забітыя» (машынапіс (36 старонак) захоўваецца ў Архіве В. Быкава; там жа пазначаны год напісання 1961). Другая назва «Праклён» была заменена самім В. Быкавым на «Адну ноч»; машынапіс апавядання з аўтарскімі і рэдактарскімі праўкамі захоўваецца ў фондзе часоп. «Маладосць»: БДАМЛіМ. Ф. 37, воп. 1, адз. зах. 257, арк. 1-38.
Падчас гутаркі з крытыкам В. Аскоцкім аўтар распавядаў пра тое, якім менавіта чынам узнікла ідэя апавядання: «Одна такая нсторня случмлась в полку, в котором я воевал. Пронзошло это в Венгрнн. В погребе оказалнсь немецкпй обер-лейтенант н наш солдат. Оба ранены. Н оба настороженно следят друг за другом, но не стреляют, потому что не знают, кто наверху. А наверху былн немцы. Онн н обнаружнлн в погребе обонх после боя. Немец перевязал нашего н спроснл, куда он хочет: в плен іілн к свопм... Конечно, к свонм! Его положмлн на плаіц-палатку н перетаіцнлн бляже к нашнм окопам, а дальше он сам дополз. Попал в госішталь. II там по секрету рассказал кому-то, что н как с ннм прнключнлось. После этого в полку его уже не внделн. Сгннул. Ннточка к рассказу, пожалуй, отсюда»63.
63 Шестьдесят лет спустя... / Беседа В. Оскоцкого с В. Быковым // Посев, 2002, № 8, с. 18.
64 Быкаў В. Доўгая дарога дадому. С. 126—127.
Мяркуючы па ўсім, спачатку В. Быкаў прапаноўваў апавяданне ў часопіс «Полымя» — ён прыгадваў: «...грамадства, а найперш нашая рэдактура не былі гатовыя прыняць падобныя тэмы, ад якіх патыхала непрымальным для іх пацыфізмам. Тагачасны рэдактар “Полымя” Максім Танк адмовіў аўтару ў публікацыі таго апавяданьня з прычыны “невыразнасці”, як ён напісаў, ідэі. Думаецца, ідэя была выразная, як надта выразнымі былі і партыйныя ўстаноўкі ў адносінах да яе.
Во ўжо гэтыя партыйна-кадэбоўскія адносіны!»64.
Змена назвы з «Праклёну» на «Адну ноч» у нейкім сэнсе была матывавана, паколькі падчас рэдагавання была скарочана канцоўка пазнейшага варыянта твора, якая, зрэшты, і тлумачыла назву «Праклён»; «— Што ж гэта? Чаму так?.. Завошта? Каты! Душагубы!.. Сволачы!.. Будзьце вы навек пракляты...» гэтых слоў Івана Валокі ў канчатковым варыянце не застанецца.
Наогул, падчас падрыхтоўкі апавядання да публікацыі ў «Маладосці» В. Быкавым былі вымушана зроблены значныя змены і скарачэнні, якія, дарэчы, у пазнейшых выданнях аўтар не ўлічваў прытрымліваўся ранейшых рэдакцый твора, і таму ў гэтых каментарах яны не разглядаюцца (за выключэннем аднаго прыклада), паколькі мелі, так бы мовіць, часовы характар. Звернемся толькі да тых прыкметных змен, якія былі зроблены падчас падрыхтоўкі апошняга прыжыццёвага выдання:
Стар. 339. Толькі Валока не выпускаў яго, ямчэй прыналёг плячом, ухапіў пяцярнёй горла і ціскануў. — У першай рэдакцыі: «Але Іван не выпускаў яго і душыў. I тады вораг, яшчэ трапятнуўшыся некалькі разоў, неяк злаўчыўся і ўхапіў зубамі яго руку.
Іван не чакаў такога знянацкага болю, які імгненна пранізаў яго да пляча. Пальцы яго не ўтрымалі, немец ураз крутнуўся, вырваўся і адскочыў у цемру.
Змораны да непрытомнасці, Валока ўхапіў ротам паветра і, разлютаваны барацьбой, памкнуўся ў цемру за ворагам».
Стар. 341. ...не давялося і душыць... — У абедзвюх ранейшых рэдакцыях: «не давялося душыць гэтую гадасць».
Стар. 342. Што ж рабіць, як вылезці... У ранейшых рэдакцыях: «Паволі ў Івана нарастаў устрывожаны клопат як вылезці...»
Стар. 344. Аднак нейкае чалавечае. велікадушша штурхнула дапамагчы, бо была у тым патрэба. — У першай рэдакцыі: «...але ўжо такую меў чалавек натуру, што пры патрэбе пасабляў бліжняму».
Стар. 348. Навэрх, грубавата перадражніў Валока. — У абедзвюх ранейшых рэдакцыях: «Дзівак! бы з малога падзівіўся Валока».
Стар. 353. Во як: не гут! Чаму ж ты гэта не скажаш свайму фюрэру? У ранейшых рэдакцыях: «Во як: не гут! А дзе ж вы раней былі? У сорак першым? Чаму ж не турнулі пад зад вашага фюрара. Вот і быў бы гут»65.
Стар. 354. ...ажно ўпіўся ў гэта вачмі. — У ранейшых рэдакцыях далей ішло: «вядома, тое жытла не раўна было яго хаце з пазелянелаю ад моху страхою, як-колечы абшалёванай не столькі для прыгоства і ладу, колькі для таго, каб захінуць ад непагоды дзіркі. А была яна ў іх вёсцы не самая горшая, Іван жа мог і падрамантаваць і дагледзець, не тое што ў якіх там удоў ці нягеглых нядбайных гаспадароў».
Стар. 354. ...аб сваіх там, дома... — У ранейшых рэдакцыях далей ішло: «чатырох блазнотках-дзяўчынках, якія цяпер там і аралі і сеялі. Такая малеча з адною маткаю, без яго».
Стар. 354. Унутры ў ім усё запратэставала супраць гэтага абразлівага варожага спачування. — У першых рэдакцыях: «Невядома чаму, але гэта абражала. Яго сапраўднашная беднасць, галодныя гады ў калгасе цяпер невыказнаю прыніжанасцю бянтэжылі Івана, і ўнутры ўсё ў ім запратэставала супраць гэтае беднасці і спачування ворага».
65 У першай рэдакцыі: «Вот і не было б вайны, і быў бы гут».
Стар. 355. ...нагледзеўся рознаш. Але ўсё роўна Валока не хацеў здацца. — У ранейшых рэдакцыях: «нагледзеўся на калгаснае жыццё. Але ўсё роўна Валока не хацеў здацца і ўхапіўся за хлусню, як за паратунак».
Стар. 355. ...была ўвасабленнем параўнаўча высокага дастатпку. Ва ўсякім разе за гэтыя грошы можна было купіць добрую карову. А гэта было ўжо нямала. — У ранейшых рэдакцыях: «была ўвасабленнем найбольшага з магчымага. Гэтым коштам сяляне яго вёскі мералі самы высокі набытак, марылі пра яго ўсё жыццё, але мелі, толькі прадаўшы самае дарагое з свайго майна карову».
Што датычыцца значных правак, якія былі зроблены падчас падрыхтоўкі твора да друку ў «Маладосці», прывядзём адзін толькі прыклад. Так, аўтар быў вымушаны скараціць значную частку дыялога Івана Валокі з Фрыцам Хагеманам пра калгасы66 да слоў: «Матацыкл? Матацыкл што?»67. Закрэсліўшы больш за старонку тэкста, В. Быкаў злева зверху коратка дапісаў:
«Плёхо рус кольхоз. Бедно. Радзіо нет. Крафтрад... Как его.. мотоцікль нет. Конь! Но, пошёль, сівка!.. Бедно, пакруціў галавой немец.
Валока паёрзаў на цэгле.
— Што там матацыкл! Глупства гэта адно. У мяне во машына была, што шые ціх-ціх-ціх... Зінгер звалася. Во!
- Зінгер?
- Ну.
Немец, зразумеўшы штось, іранічна ўсміхнуўся».
Стар. 360. Неяк ён убачыў сябе ў Брэслау... У періпых рэдакцыях: «Неяк ён убачыў сябе ў Вроцлаве...»
Канцоўка апавядання адрознівалася ўжо ў першых дзвюх рэдакцыях. Так, у самай першай твор заканчваўся наступным чынам:
66 У дадзеным выданні пасля фразы «Плёха рус кальхас...
Бедна» (стар. 355.)
67 Стар. 355.
«Чаргі ён невядома чаму не пачуў, у нейкую долю секунды згледзеў толькі, як апруцянела хіснуўся Фрыц Хагеман, і ў той жа час вышэй ад Валокі, ударыўшыся ў прасценак, аглушальна ірванула граната. Люты нясцерпны боль пранізаў яго цела, свет знік і з ягоных грудзей вырваўся ўжо непадуладны яму енк-стогн...
Валока не бачыў, як у скверыку замітусіліся немцы, як кінуліся яны да руін, на ўскрайку якіх навек выцягся іх салдат Фрыц Хагеман. Абыякавы ўжо да ўсяго ляжаў Іван на цагляным заваллі ў пятнаццаці кроках ад чорнае дзіркі ў склеп, дзе пачалося і гэтак няўдала скончылася іх недарэчнае франтавое братэрства».
У другой рэдакцыі:
«Узрушаны і змардаваны, ён нечага ніяк не мог сцяміць ці, можа, не мог чагосьці ўспомніць разгарачаным спакутаваным нутром ён только адчуваў, што сталася вялікая, яшчэ не ўсвядомленая да канца несправядлівасць, перад магутнаю сілай якой і ён, і Фрыц Хагеман, і мноства іншых людзей былі не болей чым мошкі. I яму было вельмі пакутна ад таго і хацелася завыць ад усеабдымнага болю, ад свае ашалеласці, ад гора, якое ашчаперыла і душыла, камячыла яго душу. Але плачу не было, бо не было слёз, толькі з глыбіні грудзей ірваўся трудны роспачны, гюўны нясцерпнага болю крык.
Што ж гэта? Чаму так?.. Завошта? Каты! Душагубы!.. Сволачы!.. Будзьце вы навек пракляты...».
* * *
Стар. 348. Арбайтп. Працаваць (ням.).
Стар. 352. Вайна нікс гут! — Вайна гэта нядобра! (бел.ням.).
Стар. 353. Фюрэр шайзэ\ Правадыр дзярмо! (ням.).
Стар. 353. Фюрэр эйнфахерменш нікс нада. Такога правадыра не трэба (ням.).
Стар. 353. Фрыц Хагеман нікс нада вайна. Хагеман нада фрыедэн, нада кіндэр аўфцыген, арбайт нада, хаўз нада! Фрыцу Хагеману не трэба вайны. Хагеману трэба
свабоды, трэба дзяцей гадаваць, працаваць трэба, дахаты трэба! (бел.-ням.).
Стар. 354. Драй кіндэр! Трое дзяцей (ням.).
Стар. 354. Гаўптман гестапа Крафт шрайбен, фрау, кіндэр ком, ком унд канцлагер. — Гаўптман гестапа Крафт гііша, жонка, дзеці ідзіце, ідзіце да канцлагера (ня.м.).
Стар. 355. Pad. Кола (ням.).
Стар. 359. Трынкен, Іван! Трынкен! Пі, Іван! Пі! (ням.).
Стар. 363. О, Іван, лебенд? Гут, гут. О, Іван, жывы? Добра, добра (ням.).
Стар. 363. Дзверы туда іх махен... Дзверы туды я раблю (бел.-ням.).
Між тым асаблівую ўвагу трэба звярнуць і на аўтарызаваны пераклад на рускую мову М. Гарбачова. У Архіве пісьменніка захоўваецца экзэмпляр зборніка «Третья ракета» (М.: Молодая гвардня, 1963), у якім менавіта ў апавяданні «Проклятье» самім аўтарам унесены значныя праўкі, прычым не толькі стылістычныя, але і такія, якія пэўным чынам уплываюць на сэнс твора. Сярод апошніх вылучаюцца наступныя:
Назва «Проклятье» закрэслена зверху рукой В. Быкава напісана: «Одна ночь».
У аповедзе пра хату Івана Валокі, пачынаючы з «...с позеленевшей от мха крышей. А была она в нх деревне не самая худшая. Нван мог бы н подремонтнровать н утеплмть, вот не успел только грянула война», усё закрэслена (як і ў ранейшых рэдакцыях на беларускай мове).
Былі ўнесены змены і ў настуііны фрагмент (якога няма ні ў адной беларускай рэдакцыі апавядання):
«— Плёхо рус кольхоз... Бедно...
Нван почувствовал, что не так просто убеднть этого немца, прошедшего половнну Росснн н повндавшего всякое.
Есть н плёхо, Нван даже слегка передразннл немца68. Это, наверное, там, где твой фатэр разорял в восемнадцатом. Там, конечно... Одного леса не напасешься.
68 В. Быкавым папраўлена: «Мван сказал:».
- Найн. Май фатэр ннкс война.
Ну не твой фатэр, так друпіе, не давал ему оправдаться Нван. Тогда Внльгельм прнказывал, теперь Гнтлер, а вы н рады чужое в карман сунуть69. У вас хорошо, но мы не хотіім вашего, у нас плёхо, а вы лезете к нам. Колотйлй, колотйлй вас, — тут Нван сделал выразйтельный жест рукой, — а вы все свое... Н после паузы добавйл: — А потом плёхо, хаузы нашй не нравятся. He успеваешь накрывать хаузы... — Теперь Нван говорйл уже без запйнкн. Мы вам покажем, кто бедный. Вйдал, как бедные гонят богатых: уже в Германйй. Зер гут?1"
КНІГІ ОНЛАЙН
