Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
нібы чалавек перастаў быць чалавекам, а ў вала перарабіўся. He! Чалавек нарадзіўся свабодным, і гаспадары над ім не людзі, а багі, якія ведаюць усе патрэбы людзей, таму што жывуць побач. Нельга ад іх адмаўляцца, як і ад зямлі, на якой вырас! Як і ад праўды. Няхай забіваюць, сабакі, усё роўна пакаяння не дачакаюцца!»
Раптам перасталі сыпацца ўдары. Тады нясцерпна, нібыта трапіў у бочку з расолам, забалела спіна. Ён са стогнам узняў галаву. I здалося, што трызніць: знаёмы прыгожы твар перад ім. Праз туман гадоў і сетку тонкіх маршчын — вялізныя цёмныя вочы, тонкі прамы hoc. А вышэй — чорны клабук з тонкай белаю аздобаю вакол. Манашка... Яна схіляецца перад ім, нешта гаворыць. Ён не чуе — глядзіць на яе, уздымаецца. I раптам млеюць рукі. I небыццё, як ранішні белы туман...
Павольна вяртаецца прытомнасць. Цёплы хлебны дух іпыбае ў нос, як моцная брага. Ён ляжыць на нечым мяккім, галава павярнулася набок, і ён бачыць кавалак чорнай сукенкі і сухія белыя жаночыя рукі. Ён хоча ўспомніць, што здарылася з ім, і намагаецца падняцца. Але са стогнам падае тварам на лаву. А зверху голас — уладны, рэзкі:
— Нашто ўпарцішся ў веры сваёй паганскай? He будзе душы тваёй спакою пасля смерці.
Яго нібы ўкалолі. Застагнаўшы, павярнуўся на бок. Прашаптаў:
— He самі людзі прынялі хрысціянства. Агнём і мячом іх хрысцілі, і цяпер царкве тваёй кроў патрэбна. А я свабодным хачу быць. Нашто прымушаць верыць у тое, што ненавідзіш?
— Ненавідзець праваслаўную царкву? Што было тут, пакуль не прыйшло хрысціянства? Hi навукі, ні граматы, ні слова напісанага. А Слова было на пачатку ўсяго. Яно раней чалавека з’явілася.
— Затое за яго цяпер і б’юць людзі адзін аднаго. Усё даруюць бліжняму: і калі жонку чужую зняславіць, і клятву сваю парушыць, а за слова — не даруюць. Асабліва калі яно супраць вяльможных людзей, ды і праўда ў ім.
— Усё гэта марнасць. Твая крыўда, твая ўпартасць.
— Яны — тое, без чаго чалавек будзе адчуваць сябе жабай без вады, пацуком у пастцы. Любоў да дзіцяці, каханне да жанчыны, зямныя турботы — без гэтага няварта жыць. Ты адраклася ад гэтага — і дзеля чаго?
— Дзеля таго, каб зрабіць людзей разумнейшымі, чым яны ёсць. Каб навучыць іх не толькі глядзець у зямлю і думаць пра кавалак хлеба. Каб ведалі яны тое, што было да іх і што будзе наперадзе.
— А многіх ты зрабіла шчаслівымі? Кнігі далі ім шчасце? А сама ты хіба шчаслівая, князёўна?
Яна здзівілася: «Князёўна»?
— Ты ведаеш мяне?
Угледзелася ў схілены твар. Аброслы, даўно нямыты, маршчыністы. Падняліся пачырванелыя павекі, і глянулі на яе сінія вочы. Сінія-сінія...
Яна заплюшчылася. Спытала аслабелым голасам:
— Няўжо гэта ты, Раман?
Ён глядзеў ужо на яе пільна, не адрываючыся.
— Цябе таксама жыццё скруціла. Мяне, праўда, яшчэ горш. Колькі думаў — стану багатым, украду і ў багатыя заморскія краіны памчу. А сустрэліся — зноў жабрак.— Ён гаварыў сурова, але відаць было, што яму сорамна за сваю бездапаможнасць, за рызманы на целе. I гэты нейкі нібы хлапечы сорам вярнуў яе на зямлю. Спытала:
— Няўжо іншых слоў у цябе не знайшлося?
I тут жа спалохалася, заспяшалася: паклікала з сяней старую, зморшчаную бабулю і, паказаўшы, што трэба зрабіць хвораму, выйшла з хаты. Але не пайшла далёка. Прыхілілася галавой да сцяны, вільготнай пасля нядаўняга снегу.
«Прайшло жыццё — як адно імгненне. Нічым не вярнуць яго — ні малітвамі, ні плачам. Можа, магчыма ўсё ж на імгненне вярнуць, хаця на адно імгненне! Людзі думаюць, што я адвеку была кніжніцай. Толькі ёю. Толькі — служэнне Богу, толькі — адрачэнне. О не! Я, акрамя гэтага, нарадзілася з гарачай крывёю і палкай душою жанчыны. Я толькі змагла асіліць сябе, змагла схаваць у душы ўсё гэта. Змагла дзеля адзінай мэты — служэння свайму народу».
Яна адчула, як цяжэе галава. Зноў уздымалася ў яе душы шкадаванне аб нечым далёкім. Хіба сапраўды вярнулася палымяная неразважлівая маладосць? Як многа гадоў назад, укалоў страх: яму ж нельга тут быць, яго схопяць, і яна не зможа абараніць яго. Новы
епіскап самалюбівы, не захоча ён, не сцерпіць, калі нехта — нават яна — будзе мяняць яго загады. А ў манастыры яго таксама не схаваеш.
Яна зноў кінулася на ганак, тузанула дзверы. Кіўком адаслала з хаты старую і вярнулася да яго:
— Табе нельга тут... Могуць схапіць. Зноў будуць катаваць. Уцякай!
Нейкая горкая ўсмешка з’явілася на ягоных вуснах:
— He першы раз ужо б’юць...
— За што?
— Адзін раз за цябе... Памятаеш, калі ты не прыйшла на спатканне ў манастырскі сад? Нехта, відаць, падказаў ігуменні, яна і загадала вартаўнікам, каб правучылі. Ды ўсё роўна прыходзіў туды, чакаў, можа, ты выйдзеш. Да святой Сафіі бегаў штодзень, галавой гатовы быў біцца аб камень. А цябе забраў манастыр. 3 таго часу я яшчэ болып узненавідзеў свет. У нашай рэлігіі каханне — гэта найвялікшае шчасце на зямлі. Багі ўдыхнулі ў чалавека гэтае пачуццё. А вы... Што даяце чалавеку вы? Толькі кнігі, толькі мудрасць? Толькі? Ты абараніла сёння мяне, Прадыслава. Бо людзі тыя ж, што і раней,— злосныя. Дзеля чаго ж аддала ты сваё жыццё, калі вымушана так рабіць? Нашто ты пайшла ў манастыр, Прадыслава? Навошта?!
Ёй раптоўна памроілася — пахне мятай і верасам, у яе ў валасах заблыталіся светлякі, а Раман здымае іх, кладзе ёй на плечы рукі, а потым падхоплівае і нясе, нясе ўдалячынь...
Яна расплюшчыла вочы і ўбачыла перад сабой свае рукі. Кашчавыя, зморшчаныя. Сухія, як зямля ў бясплодных пустэчах Візантыі. Нічога нельга вярнуць, нічога. Стомленае, зморанае цела, высушаная доўгімі малітвамі душа — вось што засталося ў яе. Дзіўна толькі: не адчувае яна ў душы сваёй ні страху за нячыстыя думкі, ні жадання ўпасці на калені і замольваць свае грахі.
— Уцякай, Раман. Я загадаю прынесці табе пераапрануцца,— і, памаўчаўшы, дадала: — Тваімі вуснамі праўда гаворыць, але нічога не выйдзе з твайго бунту. Нічога. Павер мне.
I ціха адказаў ён:
— Я ведаю гэта. Але я хачу да канца дзён сваіх астацца чалавекам.
Яна моцна сціскала сплеценыя рукі. А ўсё роўна — мала сілы ў яе руках, не перадаецца ім кіпучая моц душы, і тое, што было ў сэрцы, не знаходзіла сабе выйсця, душыла яе. А твар быў спакойны, засяроджаны, і епіскап Дыянісій, дужы, чырванашчокі мужчына, паблажліва дагаварыў тое, дзеля чаго і запрошана была да яго ігумення:
— Дык вось, сястра мая. Вышэй за ўласныя інтарэсы павінны быць інтарэсы святой царквы нашай.
— Відаць, нехта з нас не разумее яе сапраўдныя інтарэсы. Мы з вамі добра ведаем, што, калі Уладзімір мячом заганяў язычнікаў у раку — гэта было неабходна, бо прайшлі б вякі, пакуль людзі пачалі б хрысціцца па сваёй ахвоце. Але цяпер, калі хрысціянства зацвердзілася ў гэтым краі,— прывучаюць да яго бізуном. Ваша праасвяшчэнства, вы — новы чалавек тут. I калі людзей да смерці забіваць за паганства, то ці не пахіснецца ў людзей вера?
— Наадварот! Гэта прывядзе да нас тых, хто яшчэ сумняваецца. Страх — гэта аснова кожнай улады.
Яе вусны скрывіла пакутлівая ўсмешка.
— Чаму ж смерд, якога я вызваліла, так і не прыйшоў да праваслаўнай веры?
Епіскап нервова ўскочыў з вялізнага, упрыгожанага металічнымі бляшкамі крэсла.
— Таму і трэба з коранем вырываць непаслушэнства!
— Але чалавек — гэта не куст лебяды. Праліць жывую чалавечую кроў — гэта не палохае вас, брат мой?
Ефрасіння амаль з нянавісцю глядзела на тлусты епіскапаў твар. Пыха і задаволенасць былі на гэтым твары.
«О не, ён ніколі не будзе сляпіць вочы за кнігамі, не будзе бяссоннымі начамі падбіраць словы пропаведзі, якая страсяне чалавечую істоту! Ён раз і назаўсёды завучыў, увабраў у сябе нейкія ісціны і, напэўна, болып і не задумваўся над імі. I гэта — пастыр душ?!
Вось і цяпер. Самы страшны грэх — забіць чалавека. Але ж ён знойдзе, як схавацца за сцяной раўнадушша, знойдзе словы апраўдання».
— Ідэя вярхоўнай улады, ідэя ўлады над душамі патрабуе ад нас усіх намаганняў, усіх сіл. ІПто перад ёй кроў аднаго язычніка?
— Усё жыццё я вучыла людзей, што праваслаўная царква нясе святло навукі, дабрату і чысціню,— яна ледзь стрымала сябе, каб не закрычаць.—Сілай слова пераконваць трэба, а не крывёю, не!
Епіскап спадылба назіраў за ігуменняй. «Уздумала мяне вучыць! He магу ж я сказаць ёй, што пакараць таго смерда прасілі мяне многія слынныя людзі горада і прынеслі нямала срэбра і золата, каб замаліць грэх. Ёй жа кнігі, мусіць, засляпілі свет. Ідзе супраць мяне і нічога не баіцца. I нічым, пэўна, нічым яе не спалохаеш. У яе — і грошы, і замацаваная гадамі ўлада, і тое, чаго няма ў мяне,— любоў і павага полацкага люду. Хаця — гэта яе і слабасць. Бо веча народнае з кожным годам робіцца слабейшым. I хутка ўжо, відаць, адменяць яго. А сіла Полацка — у славутых баяраў ды купцоў, у іх грашах».
Але ўслых ён сказаў прымірэнча, і жвавыя чорныя вочкі яго забегалі, не сустракаючыся з позіркам Ёфрасінні:
— He варта нам гарачыцца. Я пра славу нашу агульную і карысць дбаю.
Ефрасіння адчула, як схлынуў гнеў, саступіўшы месца безнадзейнай пустэчы ў душы. Проста перад сабой бачыла яна чырвоныя, парослыя цёмнымі тоўстымі валаскамі пальцы епіскапа. Яны нервова мацалі на выпуклым жываце цяжкі залаты крыж.
«Ён дужы і нахабны. I малады»,— падумала яна і з нечаканай яснасцю і бязлітаснай халоднасцю ўявіла сваю тонкую, высахлую постаць. I, нібы ўвачавідкі, убачыла доўгі-доўгі шэраг гадоў, які нябачнымі ланцугамі абвівае яе істоту, адбірае сілы, гэтак патрэбныя цяпер.
«Я ўжо старая. Старая! Божа, я ніколі не шкадавала дзён, якія незваротна праплывалі праз мяне і набліжалі тую мяжу, якая называецца смерцю. Але цяпер... цяпер я гатова плакаць ад жалю, што прайшло, незваротна прайшло жыццё. Перамога астаецца за ім. Бо астаецца ён. Зямныя справы робяць зямныя людзі...»
Ёй зрабілася млосна. Яна хацела ўстаць, але цяжкімі, як калоды, зрабіліся ногі, рукі, і яна зняможана адкінулася назад. Прагаварыла ціха, амаль нячутна:
— Хопіць яго з мяне, зямнога жыцця.
Цені ад залатых крыжоў полацкай Сафіі ўжо дакрануліся лёгкіх, трохі пеністых хваляў на беразе Дзвіны. Потым яны зробяцца даўжэйшымі, папаўзуць да сярэдзіны ракі і згаснуць толькі з першай зоркай, якая праклюнецца на небе. Выехаўшы з Сяльца раніцай, Ефрасіння, хаця і стамілася за дзень, вырашыла пасядзець на беразе, а пасля праплыць у ладдзі, каб зірнуць у вячэрнюю ваду.
КНІГІ ОНЛАЙН
