Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
Еўпраксія схілілася, падторкнула плашчаніцу:
— Зараз табе апельсінаў прынясуць.
Ефрасіння зноў заплюшчыла вочы. Думкі яе паплылі ў іншым кірунку, палагаднелі.
— Бог усё ж даў мне даехаць да Іерусаліма. Я змагла пабачыць тут і Гефсіманскі сад, і месца храма, які Ён пракляў за тое, што ў ім гандлявалі людзі, якія прарокаў сваіх не прынялі, і месца, адкуль Ён, ператвораны ў полымя, узышоў у Вечнасць і вярнуўся на зямлю полымем будзіць сэрцы чалавечыя. Тут, на гэтай зямлі, мабыць, сапраўды бліжэй да сонца, чым у нас, нездарма ж яно такое яраснае, смяротна-вогненнае.
Нас сустракалі ўсюды як дарагіх гасцей. Слава аб Полацку дайшла і да гэтай зямлі, што так невымерна далёка ад нас, нашых клопатаў, нашага болю. Можа, дасць нам Госпад ў рэшце рэшт міру і спакою, любові адзін да аднаго. Можа, полацкая наша дынастыя не перасячэцца, а захаваецца ў стагоддзях, як захаваецца і Полацкая зямля, з манастырамі, што ўжо пабудаваныя і яшчэ пабудуюцца, з кнігамі, якія адна за адной кладуцца ў скрыні нашых бібліятэк, з іконамі, што пішуць цяпер і полацкія майстры, навучыўшыся майстэрству ў Візантыі і Кіеве.
Але чаму тут з’явіўся бацька, і маці Сафія, ласкавая і маладая, і дзед Усяслаў — вунь ён гам, у куце, стаіць над зямлёй, і ўсмешка ў яго як заўсёды — трошкі таемная, нібыта ён ведае болей за ўсіх нас ды
толькі не хоча гаварыць? Чаму яны... сабраліся тут, усе разам, і набліжаюцца да мяне, і радуюцца?!
Мерны, нягучны голас загучаў над ёй. Яна расплюшчыла вочы — чалавек у архіепіскапскім адзенні стаяў каля яе. Хто гэта? Дыянісій? Адкуль?
«Значыць, гэта ўжо ўсё? Значыць, я паміраю. Паміраю... А ўсё я зрабіла, што хацела? He! Значыць, з гэтым мне і паміраць — што перамог ён? Перамог дабро, справядлівасць? He! Я павінна яшчэ жыць! Я не хачу паміраць! Крыж набліжаўся да яе вуснаў, і яна цягнулася да яго, але нешта як бы ўставала паміж імі. I таму, калі яна пацягнулася насустрач, адбылося адваротнае.
Глуха стукнуўся аб падлогу крыж: усе знямелі. Еўпраксія з плачам кінулася да сястры:
— Яна трызніць, яна памірае!
Яна падняла крыж і амаль сілай прыклала да нерухомых вуснаў сястры. Тая не зварухнулася. Горкая ўсмешка з’явілася на твары.
«Я так і ведала. Хіба дазволяць мне памерці так, як я хачу? Я ўсё жыццё не магла зрабіць таго, што хацела, бо ўсё роўна была аблытана зямнымі законамі».
Ёй мроілася: Смерць нахіляецца над ёю, пільна ўглядаецца ў вочы, і ўвесь час хацелася падняць павекі, каб, ударыўшыся з ёю паглядам, хаця на некалькі хвілін адагнаць ад сябе смяротны, невыносны холад, каб дадумаць нешта важнае, што трэба дагаварыць.
— Будзь літасцівая! — хочацца крыкнуць Ефрасінні, але змярцвелыя вусны ледзьве варушацца.
— Вучы шанаваць зямлю Полацкую! — Але ледзяное дыханне Нетутэйшага кранаецца сэрца... Дзіўна толькі Ефрасінні, што, як ні рыхтавалася да смерці, як ні чакала яе,— не пакідаюць душы ва ўрачысты гэты час зямныя справы. I яшчэ нешта далёкае-далёкае трэба ўспомніць, тое, што паднімаецца з-за ўладных, суровых гадоў схімы...
— Адпускаю грахі твае, Ефрасіння...
«Грахі? Якія ж былі ў мяне грахі?»
Гарэла галава. Пачыналася трызненне. I яна ўжо не разумела, ці сон, ці ява гэта: гарачы чэрвеньскі поўдзень, тоненькая ганарлівая дзяўчына і высокі хлопец у кашулі наросхрыст, з цёплым, жалудовага колеру
загарам на шырокіх грудзях, і вочы яго — сінія-сінія, з пушыстымі цёмнымі вейкамі. Будзіць дрымотны поўдзень імя яе — даўняе, напаўзабытае, якім наракла яе маці:
— Прадыслава... Прадыслава-а-а!
Высахлы архіепіскап доўга ўслухоўваўся ў яе словы, а потым выйшаў у калідор, дзе сабраліся амаль усс манашкі:
— Памірае прападобная Ефрасіння! I ўсё, прасвет лая, славіць Бога. Уславім і мы госпада разам з ёй!
Звінелі тонкія галасы. Гудзелі магутныя званы.
I губляўся між імі ледзь чутны шэпт:
— Прадыслава-а-а... Прадыслава...
— Прадыслава...
1971 г.
ЧОРНАЯ КНЯГІНЯ
Сёння, генвара дванаццатага дня, року тысяча пяцьсот восемдзесят восьмага, пачала я, раба божая Ева Ваяраўна Касцевічуўна, запіс гэты. Можа, змілуецца нада мною пан Езус, і змагу я расказаць пра жыццё сваё, пра справы, якім была сведкаю, і пра шляхі чалавечыя, нязнаныя ім самім, але наканаваныя воляю вышэйшаю, якая вядомаю становіцца толькі перад смерцю.
Старая я ўжо, сёлета шэсць дзесяткаў споўнілася, і валасы мае сівыя, як шэрань, а твар зморшчаны, як праляжалы да вясны яблык. Але душа мая, хаця і змарнела ад розных нягод і выпрабаванняў, жывая, і хочацца мне запісаць усё — можа, хто прачытае і падумае: а жылі ж і да мяне людзі, і гаравалі, і спадзяваліся на лепшае, думалі пра айчыну сваю і дбалі пра яе.
Кожны год нясе нам перамены. Вось і сёлета абраны на Каралеўства польскае Жыгімонт Трэці, сын кроля Яна ІПведскага, і ад арцыбіскупа гнезненскага ў Кракаве каранаваны. А мінулым годам памёр Стэфан Баторы, які кролеваў год дзесяць, месяцаў сем, а дзён 12, пры якім узяты назад быў Полацак і многа іншых гарадоў княства Літоўскага. Перажыла я і кроля Сігізмунда Аўгуста, якога цяпер, у пазнейшыя часы, празвалі «Рамэа і Джуліяй стагоддзя». Яго каханнем была Барбара Радзівіл — няшчасная прыгажуня, якую, як кажуць, атруціла каралева Бона, а яе, у сваю чаргу, атруціў уласны доктар у княстве яе Бары, што ў Італіі — Влохіі.
Але пра каралёў ведаюць усе, крокі іхнія занатоўваюцца гісторыяй, а пра нас, людзей простых, можам расказаць толькі мы самі. Дык я і раскажу пра сябе і благое, і добрае, а хай той, хто будзе чытаць усё гэта, разбярэцца ў маім жыцці альбо асудзіць, як
суджу цяпер сябе я сама. Раскажу пра чалавека, якога кахала так, як толькі можа кахаць жанчына,— імя яго засталося невядомым, хаця спраў зрабіў ён многа і навучыў мяне зямлю сваю любіць і ведаць, хто я такая і на якой зямлі жыву.
Раскажу яшчэ пра адну няшчасную жанчыну нашага крывавага і суровага стагоддзя, якую не засцераглі ад лёсу вялізныя багацці і знакамітасць. А можа, якраз яны перашкодзілі ёй быць шчаслівай? Хоць мы, жанчыны, болей за ўсё жадаем сабе шчаслівасці, і яна найперш — у дзецях і добрым мужу, у каханні адзін да аднаго, у павазе ды шчырасці.
Але — пачну ўсё па парадку, пачну з бацькоў сваіх і сябе, адкуль я і які род мой. He надта багаты, але ж — з нобіляў, са шляхты мы, Касцевічы, і бацька мой у маладосці быў «кавалерам» ажно пры самім Радзівілу князю Юрыю, гетману польным літоўскім. Развозіў ён лісты з Нясвіжа да мясцовай шляхты з запрашэннямі, стаяў «пад рукой» у самой пані Радзівілавай. Праўда, не раз, кажуць, пасылаў гаспадар маршалку двара запячатаны «білет» з загадам даць колькі там бізуноў-корбачаў бацьку, бо той, сабою відны і галантны, бывала, псоціў-спакушаў прыслужніц дваровых. Адна з іх, цяжарная, панна Марта Кулік, кінулася пану Юрыю ў ногі. I ён, уважыўшы яе прыгажосць, прымусіў бацьку жаніцца, бо, сказаў, загадае даць столькі корбачаў, пасля якіх ніводзін мужчына не зможа болей называцца «кавалерам». Маці ж мая, будучы жанчынаю моцнай волі, дамаглася, каб нам далі ў арэнду фальварак, за які наша сям’я і плаціла чынш.
Помню нашу вялікую хату, дзе на відным месцы вісела шабля, падораная панам Юрыем, а таксама кунтуш1 з ягонага пляча. Бацька не знасіў кунтуша, пакінуў яго як памяць пра былыя дні, калі не ведаў асаблівых клопатаў і калі нясвіжскія Цырцэі адорвалі яго сваёй нязменнай увагай. Помню партрэты нашых продкаў, на якія заўсёды садзіліся мухі, а мы з маці праціралі тыя парсуны белымі анучкамі, бо прыслугі было нямнога. Бацька не надта любіў гаспадарыць, болей паляваў з хлопамі і піў за здароўе паноў Радзівілаў. Але калі б ён не здаў паложанае дзякло2 і грошы за арэнду, то быць бы яму бітым — няхай сабе, як
шляхціцу, і на дыванку. Таму час ад часу ён стараўся — ездзіў па фальварку, глядзеў, як ганяюць сялян на паншчыну, лічыў за сваёй старэнькай канторкай даходы. Але, папрацаваўшы так тыдзень-два, не вытрымліваў — даставаў з падполу колькі бочак піва ці віна — і пачынаў блазнаваць. Мы, дзеці, любілі гэтыя яго дні, але маці проста вар’яцела. Ён не слухаўся нікога, і мы б, можа, сапраўды зусім разарыліся і пайшлі па свеце жабракамі, каб не матухна. Яна трымала гаспадарку ў руках, яна кіравала бацькам — праўда, непрыкметна, бо, не дай Бог, каб заўважыў ён! Вэрхал паднімаўся ў хаце, ляцелі на падлогу начынне, гліняныя місы, гаршкі... Ды, праўду сказаць, адзінае, на што ніколі не паднімаў руку бацька,— гэта партрэты продкаў і шкляны посуд з залатымі ўзорамі, які даставаўся з сундукоў. Мы зрэдзь частавалі навакольных паноў, што наязджалі да нас і да якіх мы ездзілі самі. Помніцца, як маці мая высільвалася, каб мы паехалі ў госці не горшыя за іншых, як доўга яна стаяла над куфэркам, выбіраючы, дзе што адрэзаць, перакроіць, каб пашыць сукенку мне ці сястры альбо двум маім братам справіць новыя кашулі. Калі ж мне споўнілася дзесяць гадоў, яна наважылася перарабіць адзін з тых убораў, што насіла некалі ў замку Нясвіжскім, і тады я ўпершыню зафранціла ў камізэльцы фалендышовай3 лазуровага колеру і ў лісіным каўпаку, пра які ведала, што за яго калісьці было аддадзена пяць коп літоўскіх грошай. А ў звычайныя дні хадзіла ў шарачковай сукні, у палатнянай камізэльцы і скураных пасталах-хадаках. Затое бацька, калі мы выходзілі ў людзі, быў апрануты ў кунтуш з нейкімі жоўтымі, вельмі дарагімі гузікамі і шаблю заўсёды браў з сабой. Помніцца — гузік аднойчы адарваўся і некуды запрапаў. Мы амаль два дні шукалі яго ў хаце і нават паднялі дошкі ў падлозе — там, закаціўшыся праз шчыліну, ён і ляжаў. Бацька мой быў чалавек з гонарам, але перад знатнымі гнуўся, як трыснёг пад ветрам. Дагаджаў ім чым мог і як мог.
He раз сварыліся між сабою бацькі, хто ж вінаваты, што ў Нясвіжы іх болей знаць не жадаюць і не пускаюць нават на парог. Маці крычала, што такога гаспадара, які ледзь спраўляецца з чыншам, трэба распяць на нашым дубе, што рос пад самымі вокнамі.
А бацька, кідаючы на падлогу місы і глякі, крычаў у адказ: калі б маці не ўступіла некалі ягоным залётам і адстаяла свой гонар, не давялося б яму жаніцца пад прымусам. «Гэта твая слабасць! — роў ён, і чарапкі валяліся вакол.— Ты разгневала пані Радзівіл сваёй распустай!*
Маці звычайна пачынала плакаць і клясці сваё жыццё, а бацька спускаўся ў падпол і суцяшаў гнеў пітвом. Мы ж, дзеці, у такія гадзіны хаваліся па кутах, баючыся, што бацькаў гнеў абрушыцца і на нас. Але, выпіўшы, ён рабіўся добрым, ласкавым. Вось у такую хвіліну, калі адна з нашых сучак ашчанілася, і выпрасіла я ў бацькі для сябе шчанюка, якога назвала Чмелікам.
КНІГІ ОНЛАЙН
