Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
На тым і пагадзіліся.
Баркулабіха, якая ўжо распранула Гальшку, сустрэла Еўку папрокамі:
— Што — пробу крычу — замуж хачу?
— Які там замуж, панна Ганна! — макам пыхнула Еўка.— Знаёмы сустрэўся. Мусіць, і панна помніць:
у Нясвіжы, калі вы мяне толькі ўзялі ў двор, я палезла на дуб, ледзь не зляцела? А ён вас вучыў страляць...
— Помню!—засмяялася Гальшка.— Але быў хлоп, а тут слынны пан, вучоны.
Еўка пачала расказваць тое нямногае, аб чым перагаварыла за кароткія хвіліны. Села, разгарнула «Трою».
— Пачытай мне лепей вершы, на памяць,— раптам запатрабавала Галыпка.— Ну, тыя, влошскага паэта, пра Лауру...
— Табе б, мая кветачка, паспаць лепей. Куды і як заўтра паскачаце? Невядома, куды ён пацягне цябе, маладзенчык гэткі! — загаварыла Баркулабіха.
— Маўчы, ён муж мне цяпер! — строга сказала Гальшка.
Ёй відавочна не спалася. Абапёршыся худзенькімі рукамі на вялікую падушку, яна думала пра нешта, і то спалоханая, то злагаднелая ўсмешка блукала па вуснах маладой жанчыны.
— Хоць бы морам плыць, абы ў хаце не быць! — не супакойвалася Баркулабіха. А калі Еўка, прачытаўшы колькі вершаў, ціха паклала кніжку і, пашаптаўшыся з Марылькай, хацела выслізнуць з пакоя, яна зноў узбурылася:
— Глядзі мне! Відна па вочках, хто ходзіць па ночках. He па сабе не сячы дрэва. A то будзе: «абвёў вакол елі, і чэрці ім пелі».
— Я ж не адна, а з Марылькай! — баранілася Еўка.— I ненадоўга — распытаць, як і што. Яе мосць мне дазволіць, так жа?
— Няхай! — слаба махнула рукой Галыпка.— Доўга толькі не будзь. I Баркулабіха няхай з вамі сыдзе, прыгледзіць. Стамілася я ад вас.
— От, не мела клопату,— сварылася, спускаючыся ўніз за дзяўчатамі, нянька.— Няхай будзе з грэчкі мак, калі баба хоча так!
Марцін чакаў, седзячы непадалёку ад лесвіцы. Устаў, пайшоў насустрач жанкам, пасадзіў ля стала. Папрасіў для дзяўчат па куфлю мядовай вады, а няньцы ўзяў журу — аўсянага кісялю.
У вялікай залі было шумна і тлумна. Іграла флейта, гаманілі і спрачаліся мужчыны, паклаўшы побач шапкі-магеркі, капелюшы, а хто сядзеў у берэце, як
Марцін. Малады хлопец, амаль падлетак, падышоў да Марціна, пакланіўся жанчынам, нешта сказаў на вуха.
— А гэта таксама ліцвін, наш, лепельскі, Васіль Цяпінскі,— паказаў на яго Марцін.— Ездзіў у Оксфард, у тутэйшы універсітэт. He прынялі, хаця для нашых студэнтаў там адкрыты алюмнат10. Малы яшчэ. Падрасце, паедзе зноўку.
Еўка прысела, схіліўшы галаву. Юнак пачырванеў, сказаў басам:
— Нікуды я ўжо не паеду. I тут можна вывучыцца. A то ходзяць там, нібы аршын праглынулі... I яда як у мышэй... He ўбачыш кавалак...
Кіўнуў галавой на развітанне, пайшоў. Марцін праводзіў хлопца позіркам, сказаў пачціва:
— Малады, а разважае як! Пра народ наш, пра лёс Княства. Гібее яно, паны рады толькі пра маёмасць і ўласную славу дбаюць, не думаючы, што далей будзе. Але калі такія ў нас хлопцы растуць — мо не згінем!
— Яно-то праўда, што чалавек невучоны — як Tanop нетачоны,— уздыхнула Баркулабіха.— Але калі ты нас сюды запрасіў, каб пра навуку разважаць, то гэта і сапраўды з ёю,— яна паказала на Еўку,— лепей будзе. Я адзін толькі Псалтыр ведаю — праўда, затое ад дошкі да дошкі.
— А скуль жа ў вас Псалтыр той? Ці не доктарам Скарынам друкаваны?
— He ведаю, Псалтыр жа ад бацысі дастаўся,— прызналася Баркулабіха.— Бацька мой дужа грамаце быў навучаны і браты мае — усе ў доме. Мы ж са старадаўняй шляхты. I кніг у нас у доме было шмат, і дарагія яны,— што праўда, то праўда.
— Цяпер, калі наіп Скарына бітыя11 кнігі пачаў выдаваць, яны намнога таннейшыя! — горача сказаў Марцін.— Я, калі ехаў праз Прагу, не змог ягоныя мясціны наведаць, каралеўскі батанічны сад, дзе ён працаваў апошнім часам. Ён жа ў брата пані Беаты служыў.
I ён пачаў расказваць пра Скарыну, пра друкарні і жыццё ў еўрапейскіх універсітэтах, асабліва ў Лейдэне, дзе пражыў колькі гадоў, дзякуючы стыпендыі Радзівілаў. Меўся вяртацца на радзіму і працаваць
у Нясвіжы альбо Лоску, гаварыў пра антытрынітарыяў і кальвіністаў, пра падрабязнасці іх богаслужэнняў.
Гаварыў Марцін з захапленнем, маляўніча і жыва апісваючы розныя падзеі, часам гумарыстычныя. I трэба сказаць, што ўсе тры жанчыны, нават легкадумная Марылька, слухалі з цікавасцю. Еўка радавалася, што вочы хлопца найчасцей спыняліся на ёй, і, хаця апускала погляд, усё ж крадком цікавала за Марцінам. Як ён свабодна трымаецца, як паводзіць сябе — з годнасцю, але спакойна, як быццам не тры кплівыя і спешчаныя абыходжаннем са знатнымі і зацнымі людзьмі жанчыны перад ім, а субяседнікі. Еўка падумала пра тое, што Марцін па знешнасці не надта ўступае і самому Сангушку, і гэтая думка прымусіла ўсё ў ёй затрапятаць. I сапраўды, не толькі вялікія грошы робяць чалавекам, але і талент. Ды і князь болей любіць ловы, танцы і вясёлыя вячэры, чымся навуку. Толькі сёння раніцай ён здаваўся сапраўдным рыцарам, а цяпер нібы пацьмянеў! I яна ўсё не магла справіцца з гарачай хваляй шчасця, якая як залівала яе...
— А можа, пойдзем пагуляем па двары? — прапанавала яна, калі гаворка трохі змоўкла.
— He, у мяне косці ныюць,— цяжка падымаючыся, сказала Баркулабіха.— А вам, паненкі, можна трохі і прагуляцца з такім зацным чалавекам. Толькі нядоўга! — літасціва дазволіла яна.
Яны выйшлі з карчмы, ціха пайшлі па вуліцы. Над вастраверхімі дамкамі паволі плыла журботная, празрыстая поўня, лёгкія цені скакалі наперадзе — там, дзе вуліца злівалася з цемрай. Прыветна чырванела ў хатах святло, у вокнах было шмат людзей, дзе-нідзе святло свечак асвятляла постаці жанчын, што сядзелі разам і пралі альбо сукалі кудзелю.
— Зусім як у нас,— уздыхнула Марылька.— А мы ляцім некуды на злом галавы, замест таго каб быць дома!
Еўка ведала — да Марылькі надоечы сватаўся сын скарбніка, малады Яська, і лекар даў згоду. Але, нягледзячы на заручыны, Галыпка захацела, каб Марылька ехала — і застаўся самотным Яська, баючыся, што не дачакаецца цяпер з далёкіх краёў нарачонай...
Сама Еўка паехала ахвотна: надта апрыкла ёй капрызная, непастаянная ў пачуццях, жорсткая ў нялітасці пані Беата. I зараз, нягледзячы на няўпэўненасць і недавер да лёсу, яна адчувала незвычайную лёгкасць і замілаванне да ўсяго — да прыветных агеньчыкаў хат, да блакітнай лёгкасці снегу пад жаўтлявым святлом поўні, а галоўнае,— ад таго, што лёс так нечакана падарыў гэткую сустрэчу. Яна верыла, што сустрэліся яны недарэмна, і сэрца захлыналася ад светлай, якая бывае толькі ў маладосці, веры, што наперадзе чакае лепшае, што шчасце не абміне...
А знешне ўсё было спакойна, толькі ў Марціна чамусьці дрыжаў голас, калі, расказваючы пра свае падарожжы, глядзеў на Еўку,— а можа, гэта толькі здавалася?
Яны ішлі і ішлі, пакуль Марылька, спахапіўшыся, не прымусіла павярнуць назад.
Калі вярнуліся да пакояў, дзе спала Галыпка, Баркулабіха сустрэла іх сярдзітым шэптам:
— Во, калі добра, то хоча яшчэ лепш! Панна зазлавалася, што адпусціла вас, козы!
I не ўтрымалася, упікнула-такі Еўку:
— Ой, глядзі, дзеўчына! Лепш сваё лычка, як чужы раменьчык! He забівай надта галавы, пашкадуй сваё сэрца! Замуж табе заказана!
Але Еўка не слухала буркатання старой. Хуценька скінуўшы заечае футэрка, цяжкую сукню, мышкай шмыгнула ў ложак. Але заснула не хутка: усё бачыўся ёй малады, адкрыты Марцінаў твар, яго русявыя валасы, тонкія абрысы твару. Рукі ў яго, праўда, трохі мужыцкія, вялікія, цяжкія, але затое пальцы тонкія, доўгія. Яна ўспомніла, як паслізнулася, а рука ягоная падтрымала яе — моцна, надзейна. Уся аблілася чырванню — і нечакана хутка заснула.
Раніцай паехалі далей. Яна ўжо не ўбачыла Марціна, і ўвесь настрой згаснуў. Няўжо ён праспаў іх выезд? He так рана і выязджалі, чакалі, пакуль устане Гальшка. Той нездаровілася, яна кідалася на ложку, і лекар з мястэчка паіў яе нейкімі зёлкамі. Дзень пачынаўся хмурны, неба нізка навісла над зямлёю, церусіў дробны снег.
У дарозе Гальшцы зрабілася зусім блага, і вырашылі далёка не ехаць. Спыніліся непадалёку ад Німбурга,
у Лысе. Карчомка была тут меншая, бяднейшая, але чысценькая і вясёлая.
Князёўна адмовілася есці разам з усімі, і ёй прыгатавалі асобна лёгкі курыны булён з калдунамі і поліўку. Малады загадаў шукаць музыкаў, спевакоў, і пад вечар, на італьянскі лад, пад вокнамі Гальшкі наладзілі канцэрт. Спевакі трымцелі ад холаду, бо мароз пад ноч узяўся не на жарты, але спяваць мусілі — ім было шчодра заплочана. Адзін з музыкаў зламаў флейту, чым прымусіў вяльмож надта смяяцца.
Гальшка прыўзнялася на ложку, слухаючы спевакоў, а пасля і зусім ачуняла, падышла да акна. На двары ярка гарэлі смольні, танцавалі ад холаду бедакімузыканты, а малады князь, у расхінутай раскошнай, крытай аксамітам шубе, прытупваў і падпяваў музыкам, гледзячы на акно. Пры з’яўленні Галыпкі ўсе дружна закрычалі, вітаючы яе, а яна, трохі пастаяўшы, зноў пайшла да ложка. Затое жанчыны-прыслужніцы стоўпіліся, разглядаючы музыкаў.
— А ці не ўчарашні гэта кавалер? — раптам запыталася старая Баркулабіха, паказваючы на вароты.
Еўка глянула — і салодка паляцела некуды сэрца: Марцін валтузіўся з вялікай каванай клямкай, спрабуючы зашчапіць вароты на засаўку. Яна здзівілася, што першай пазнала яго Баркулабіха, мусіць, ад таго, што яна не надта прыслухоўвалася да спеваў, а сваімі па-маладому вострымі вачамі разглядала ўсё навокал, як старая, спрактыкаваная квактуха, што ўвесь час трымае сваіх куранят пад наглядам.
За плячыма Марціна быў вандзэлак, з яго нешта тырчком тырчала. Можа, там былі і кнігі — што ж яшчэ мог ён везці дадому? Вось хлопец павярнуўся, пільна паглядзеў на вокны, і яна падумала, што жанчын, асветленых свечкамі, добра відно на вуліцы, а вось Марціна можна было пазнаць толькі па постаці. Пасля ён прыспешыў хаду, каб непрыкметна абысці музыкантаў, але Сангушка заўважыў яго.
— Ага, наш учарашні вучоны! — усклікнуў ён.— Чарку яму — падарожную!
Імгненна на падносе, што з’явіўся так нечакана, нібыта яго дасталі з-пад крыса кунтуша, пастаўлена было колькі сярэбраных чарак. Было відно, як Марцін адмоўна пахітаў галавой. Але князь настойваў, і яго
запрашэнне падхапіла ўся падвяселеная медавухай кампанія. Яны разам прымусілі Марціна выпіць чарку, пасля чаго ён пакланіўся князю і пайшоў у карчму. А гульбішча на вуліцы працягвалася яшчэ доўга, і двойчы Гальшцы даводзілася паднімацца з ложка і дзякаваць князю. Яна рабіла гэта ўсё болып ахвотна, і на твары яе ўсё часцей расцвітала ўсмешка. Было відно, што яна памалу прывыкала да думкі, што сапраўды побач муж, хаця і сілком дадзены, і ён падабаецца ёй. I маладая прывыкала да свайго становішча.
КНІГІ ОНЛАЙН
