Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
Сабака быў надзвычай удалым: псар паказаў мне такія-сякія штукі, і я навучыла сабачку то паўзці, то скакаць праз галаву, то класціся і паміраць. Ці магла я думаць, што тым рыхтую сабе іншы, непадобны да звыклага жыцця, лёс?!
Мне помніцца дзень, калі ля нашай хаты спыніліся чатыры карэты, за якімі тоўпіліся коннікі. Пакаёўка ў доўгай пурпуровай спадніцы, у жоўтым каптане, падбітым тонкім футрам, прыбегла ў хату, патрабавала калодзежнай вады, бо «пані блага». Бацька вохнуў, маці кінулася разам з кухарам па ваду, а я выскачыла на ганак, каб падзівіцца на пані Беату Іллёву, якая ехала да пана Радзівіла ў госці. За мной выскачыў Чмеліка.
Першы позірк, тым болып дзіцячы, бачыць многае! Я ўпершыню бачыла столькі прыгожых, у аксаміце, фалендышы і футрах, паноў, упершыню бачыла і такую прыгажуню — нібы ажыў абраз Маці Боскай...
Пані Беата паўляжала ў карэце, адчыненай насцеж. Спачатку я ўбачыла толькі боцік, аблямаваны белым футрам. Нага была надзіва маленькая, сіняя сукня прыўзнялася, адкрываючы тонкую — я і не ведала, што могуць быць такія,— панчоху. Я ціха падышла бліжэй і між доўгімі веерамі, якімі абвявалі пані, пабачыла вялікія чорныя вочы, а пасля, калі пані ўстала,— усю яе, абгорнутую футрам, у белым, як снег, чэпчыку, з-пад якога выбіваліся залатыя — іначай не назавеш! — валасы.
— Kto to jest?4 — запыталася яна.
Я нічога не зразумела, пакаёўка нервова перапытала маці, якая ўжо несла ў шкляным кубку чыстай вады, падтрымліваючы яго рукой з белым вышываным абрусам. Перапытала па-мясцоваму, але трохі дзіўнавата на наша вуха. Пасля я даведалася, што гэта была Марыся, гаварыла яна на падольскай гаворцы.
Пакуль пані піла ваду з нашага калодзежа, а каля яе па-ранейшаму мітусіліся то пакаёўка, то лекар, то нейкія дамы, ад якіх патыхала нечым пекным, каля мяне спынілася дзяўчынка. Была яна хутчэй што мая равесніца, але апранутая так, што я адразу ж утаропілася на яе кабацік, зашнураваны блакітнымі стужкамі, на круглы і пышны, як кветка, каўнерык вакол шыі. Але яна і не глядзела на мяне — глядзела на Чмеліка, які, узняўшы лапкі, стаяў ля карэты, нібы просячы нешта. Відаць, хітры мой пёсік пачуў нешта смачнае.
— Mamusju, chcg cukru! — яна працягнула белую далоньку, але пакаёўка замахала на яе рукой, паказваючы, што пані блага. Дзяўчынка адвярнулася, пайшла да другой карэты (боцікі ў яе былі акурат як у пані, толькі аблямоўка карычневая). Адтуль выскачылі дзве жанчыны, працягваючы дзяўчынцы кавалкі белага цукру.
Я пазайздросціла свайму Чмеліку, бо цукар у нас быў рэдкі ласунак. Ён з’еў яго, падабраўшы кавалачкі, рассыпаныя па зямлі. З’еўшы, зноў стаў на заднія лапы і заскакаў перад дзяўчынкай.
Тым часам пані выпіла ваду, і лакей стаў зачыняць дзверцы карэты.
— Панна Гальшка, сядайце! — паклікалі жанчыны, а адна з іх дадала:
— Змяркаецца, позна ўжо.
Але дзяўчынка не садзілася. Яна ўсё глядзела на майго Чмеліка. Адчуўшы нядобрае, я схапіла яго на рукі і хацела ўцячы. Але тут дзяўчынка капрызліва сказала, і я зразумела яе, хаця гаварыла яна таксама па-польску:
— Хачу гэтага сабачку!
Пані стомлена паглядзела ў акенца, нешта сказала пакаёўцы, і тая вылецела з дзвярэй, падскочыла да мяне, працягнула рукі да Чмеліка. 3 другой карэты хуценька прыклыгаў тоўсценькі чалавечак, ён расшпільваў скураны кісет — даставаў грошы.
Я заплакала, адскочыла ўбок:
— He дам Чмеліка!
Бацька з перакрыўленым тварам кінуўся да мяне, я выслізнула з ягоных рук, кінулася прэч. Маці закрычала на высокай, адчайнай ноце:
— Еўка, каб на цябе Пярун! Ты што, забіць нас хочаш?!
Я спынілася, але плакала і крычала. Бацька схапіў Чмеліка, кінуўся да карэты, аддаў сабаку пакаёўцы. Але Чмелік, відаць, зразумеў, што яго хочуць забраць,— ён вылузнуўся з рук пакаёўкі і кінуўся да мяне. Я зноў схапіла яго, прыціснула мордачку да грудзей і плакала.
Пані ў карэце зноў нешта сказала, твар яе грэбліва моршчыўся, а дзяўчынка тупала ножкай і ўсё нешта казала... Тады пакаёўка запыталася ў бацькі, не, яна хутчэй загадала:
— Пані забірае ў цябе і дачку. Звярніся ў канцылярыю Радзівілаў.
Маці аслупянела, я адразу перастала плакаць. Наступіла хвілінная паўза, на бацькавым твары ўсё болей праступала радасць, матчын жа твар скамянеў.
— Ну? — падагнала іх пакаёўка. I, не чакаючы адказу, загадала кучару:
— Падсадзі яе вунь туды! — рукой махнула на апошнюю карэту, дзе сядзелі кухар і прыбіральшчыцы посуду; на тварах іх была напісана цікаўнасць.
Высокі дужы мужчына лёгенька, як пёрка, падняў мяне і падсадзіў на прыступку карэты. Пані махнула хусцінкай, дзяўчынку — панну Гальшку — падсадзілі да маці, і ўвесь абоз заварушыўся, рыхтуючыся ехаць далей.
— Мамка! — адчайна закрычала я, кінулася да дзвярэй, але кухар перахапіў мяне, пасадзіў разам з жанчынамі, а Чмеліка згроб бацька, завагаўся — каму і куды аддаць яго? — але нейчыя рукі падхапілі майго Чмеліка, і карэты панеслі нас у невядомы свет, у новае жыццё, якое я не магла сабе тады нават уявіць...
* * *
Старыя ад часу і пагрызеныя мышамі паперы, што ляжалі на гарышчы хаты, якая цудам уцалела ад нямецкіх гармат, знайшоў маладзенькі пяхотны афі-
цэр. Афіцэра, гісторыка па прафесіі, мабілізавалі ў 1915 годзе, і цэлы тыдзень ён правёў у маёнтку, атуленым бэзам і язмінам, і корпаўся ў паточаных шашалем шафах, дзе стаялі старадаўнія, у скураных і драўляных вокладках кнігі, і чхаў ад пылу, разбіраючы перавязаныя сатлелымі стужкамі запіскі, разглядаючы выцвілыя дагератыпы, адкуль раптам як выплывалі то чароўныя дзявочыя тварыкі, то абрысы вусатых мужчын. А пасля ўбачыў дробны, нервовы жаночы почырк, прачытаў першыя радкі — і захапіўся гісторыяй чужога жыцця. Ён чытаў пры святле лямпы, думаў, курыў, не ведаючы, што праз месяц і сам назаўсёды ляжа ў цёплую веснавую зямлю. Паперы ж, высланыя ім нявесце, ледзь не трапілі ў халодную грубку ў наступную вайну, але захаваліся і трапілі ў архіў.
...Кажуць, што чуйныя душы — ці то геннай памяццю продкаў, ці натхненнем, ці таямнічай здольнасцю пераадольваць звыклыя вымярэнні — вяртаюцца ў даўніну і, паміма ўласнага, пражываюць іншае, чужое жыццё, як сваё. Але, можа, тое жыццё таксама належала ім?
Дзяўчо, якое так нечакана падабралі паны па дарозе, доўга яшчэ служыла тэмай зайздросных размоў у невялікім сяльцы пад Нясвіжам, і нават у самім Нясвіжы, таму што пані Іллёва, якая ехала да пана Мікалая Радзівіла, каб параіцца з ім аб будучым сваёй адзінай дачкі Лізаветы, а заадно паглядзець рэзідэнцыю Радзівілаў, гэтага багацейшага ў Рэчы Паспалітай і Вялікім княстве Літоўскім роду, па знатнасці амаль не ўступала каралевічу Сігізмунду Аўгусту. Усім было вядома, што была яна незаконнай дачкой старога караля, што сама каралева Бона любіла маладую прыгажуню і апекавалася над ёю. А каралева Бона была больіп магутнай, чым яе сын. Маленькай дзяўчынцы, узятай у дом магутнай Беаты, належала цяпер быць у самым асяродку багацця і пышнасці найвялікшых вяльмож дзяржавы. Асуджалі нясвіжскія фундатары, прыдворныя Радзівілаў, пана Касцевіча, які проста так, як сабачку, аддаў дачку, але кожны з іх выдатна ведаў, што, дайся такая магчымасць у рукі яму самому,— не задумаўся б ні на хвіліну.
Між тым не толькі дзеля цікаўнасці ехала капрызлівая і спешчаная нявестка славутага Канстанціна з роду Астрожскіх у Нясвіж.
3 таго часу як, не дачакаўшыся нараджэння адзінай дачкі, памёр сын Канстанціна Астрожскага — Ілля Астрожскі,— а яча засталася ўдавой, становішча яе было цяжкое. He здатная да гаспадарлівасці, пані Беата даверылася сваёй радні па маці, і Касцялецкія, сквапна накінуўшыся на багацейшыя ў Вялікім княстве Літоўскім землі і маёнткі, бессаромна абіралі іх. Удава, можа, і не надта б разабралася ў тым, спадзеючыся, што на яе век хопіць, але родзічы Астрожскіх, і найперш зводны брат Іллі, князь Канстанцін Васіль Астрожскі, не раз ужо звярталіся да караля са скаргай на ўдаву.
Была гэтая справа няпростай: магнаты Княства, абураныя няроўнасцю іх становішча ў параўнанні з польскімі панамі,— яягледзячы на прывілей 1447 rofla, што ўраўніваў іх у правах,— пільна сачылі за ўсім, што тычыла іх інтарэсаў. Князь Васіль Астрожскі даводзіў да ведама караля, што адзіная пакуль спадчынніца славутага праваслаўнага роду выхоўваецца як каталічка, што гісторыя Княства падносіцца ёй скажона і што ўвогуле, нягледзячы на абяцаныя роўнасці, усё болей Княства падпадае пад уладу палякаў...
Кароль жа Жыгімонт I не хацеў надта ўказваць дачцэ і стараўся абмяжоўвацца толькі лістамі і ўшчуваннямі. I ўсё ж нават лісты тыя крыўдзілі гордую пані, якая пачувала сябе няшчаснай і шукала дапамогі ў тых, хто не любіў караля, лічачы сябе вышэй за яго,— у Радзівілаў.
Маленькая Еўка ўпершыню была ў Нясвіжы, куды прыехала пані Беата. Упершыню яна трапіла ў багаты двор, у харомы, бачыла столькі народу.
Пакуль радзівілаўскія прыдворныя шапталіся, седзячы ў даволі цеснай яшчэ старой залі за багатымі сталамі і выкрыкваючы тосты ў гонар госці, а пані з зайздрасцю аглядалі нечуванай цаны перлы на высокай, асляпляльна белай шыі славутай прыгажуні Кароны, запаміналі, якія карункі аздабляюць чорную аксамітавую сукню госці і якой формы абцасы на яе пантофлях, маладая князёўна Гальшка ў суправа-
джэнні любімай нянькі Баркулабіхі, ці, як называлі яе прыдворныя Беаты,— панны Ганны, сабакі Чмеліка і дзяўчынкі Евы Касцевіч гуляла па толькі што высаджаным парку. Некалькі вялізных, векапомных дубоў, што стаялі воддаль, не сталі высякаць, і яны высока ўздымалі магутныя вяршаліны, асветленыя ружовым, ужо сцішэлым к вечару сонцам.
— Ой, хто гэта? — пужліва раптам ускрыкнула Гальшка.
Панна Ганна, маладая яшчэ, вёрткая кабета гадоў пад сорак, зірнула ўверх і збялела: з галін бліжняга дуба тырчала наведзеная на іх страла. Нехта хаваўся за ствалом. Нянька скочыла да Гальшкі, закрыла яе ўсім целам і толькі адкрыла рот у спалоханым крыку, як зверху раздаўся смех, хлапчук гадоў дванаццаці высунуўся адтуль, адвёўшы руку з лукам далёка ад сябе:
— Ды я не ў вас цэліўся, а вунь у яго!
Чмелік брынкліва загаўкаў, нібы зразумеў, што гаворка ішла пра яго. Баркулабіха, якая спачатку, відаць, хацела паклікаць стражнікаў, загневана затрэсла кулакамі, затупала нагамі:
КНІГІ ОНЛАЙН
