Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
Еўка разам з Баркулабіхай і Марылькай пераапранула Галыпку, тая адразу ж прылегла на разьбяным шырокім ложку, раскінуўшы рукі. Каганцы цьмяна гарэлі, смуродзіла гарай.
— Учадзець можна тут! — моршчыла нос Марылька.
Еўка памыла твар, прычасалася, пырснула на сябе вадой, абтрэсла з сукні конскую поўсць і спусцілася ўніз.
Каля стала, адведзенага для прыезджых, ужо мітусіліся слугі, накрываючы іх абрусамі, ставячы алавяныя талеры, відэльцы і кубкі. Тут жа з важным выглядам стаяў Пятрок — лоўчы князя Змітрака, сачыў адным вокам за тым, як непадалёк, у ачагу, скварчэлі
патэльні са смажанінай, на ражнах тырчалі ўкормленыя тушкі качак, шчодра абсыпаныя перцам і сушанай зелянінай.
Хаця наўрад ці хто з прысутных задумваў супраць маладых нешта зламыснае, але ледзь не сорак гадоў панавання каралевы Боны зрабілі сваё: тыя, хто мог баяцца за сябе, у чужых мясцінах елі з перасцярогай. Вядома было, як пры двары пазбаўляліся ад непажаданых людзей, як атрута дапамагала там, дзе не дапамагала золата. Смерць магла прыйсці нечакана, нельга было ведаць загадзя, дзе шукаць перасцярогі. Сама каралева Барбара не пазбегла гневу Боны, і дарэмна шукалі Радзівілы, падкупляючы людзей, нейкія доказы віны каралевы — усё было пад поўным покрывам таемнасці і вонкавай прыстойнасці.
Чужаземныя тыя звычаі прынесла ў Княства і Полыпчу жанчына з роду Сфорцаў. Нечаканы ўдар мяча ў цемнаце, нож у спіну, атрута ў духмяных пальчатках ці сукнях, падораных пры ўсіх... Сам кароль Сігізмунд Аўгуст баяўся маці, асабліва пасля смерці другой жонкі. Ненавідзеў яе. А некалі, у ранняй маладосці, лічыў разумнейшай і прыгажэйшай жанчынай на зямлі, клапатлівай маці, памяркоўнай гасударыняй. Праўда, прыхільнікі каралевы Боны шапталіся, што яшчэ з часоў Ягайлы і Ядвігі на стол у спецыяльным футарале ставіўся цмокавы язык супраць труцізны, але ўсе сыходзіліся ў адным — што ніколі боязь быць атручаным у застоллі не была такой моцнай, як у сёлетнія часы.
Пятрок з асаблівай радасцю прывітаў Еўку — яшчэ з даўніх наездаў князя ў замак прыглянулася яму ружовашчокая, з глыбокім поглядам цёмна-сініх вачэй і доўгай русявай касой дзяўчына. Еўка адказала на прывітанне стрымана. Падышла, паставіла на стол вялікую талерку з цукеркамі, якія ўзялі з сабой з замка. Астрожскі аптэкар Вол Фларыянчык гатаваў іх адменна: з цукру і цынамону, дадаючы райскіх зярнятак і індыйскага перцу, а зверху абгортваў пазалочанымі паперкамі. Еўка паставіла на стол і драўляны гарнец з павідлам — ад яго пранёсся вакол свежы пах імбіру. Цукеркі былі нябачаным ласункам і каштавалі надзвычай дорага.
Тым часам слугі ставілі на стол шкляныя келіхі і драўляныя бочачкі з прасяным півам, місы з рыбай і кашамі — прасянымі, ячменнымі, а таксама дарагі заморскі ласунак — рыс. Маладыя людзі засяроджана глядзелі, што і як з’яўлялася на стале.
Але калі Еўка дастала са скуранога футарала, што вісеў на руцэ, маленькі сярэбраны кубачак з лісцем і зморшчанымі, ссохлымі квятамі ды паклала каля адной з міс, Пятрок весела засмяяўся:
— Гэта ў цябе орлік паспаліты9? Весела, відаць, вам жывецца, калі так баіцеся атруціцца! 3 нашым князем будзе лепей!
— Кажуць, ён у вас вельмі вясёлы,— заўважыла Еўка.— Дзяўчат ды маладзіц любіць аж занадта.
— А хто іх не любіць! — хітра глянуў Пятрок.— Прыгожая паненка адразу жыццё святлейшым робіць. Вось ты падышла — і нават агонь большым стаў, аж у каміне загудзела.
— Гэта ад таго, што я вядзьмарка,— сур’ёзна адказала Еўка.— Хочаш, я махну рукой — і пакажу табе нячысціка? Вунь ён — сядзіць на кафлях.
Пятрок спалохана перажагнаўся, потым дакорліва паківаў галавой:
— Так не жартуюць, паненка. Хаця кабеты, кажуць, і звязаны з нячыстай сілай, але хай лепей пра гэта не кажуць. Так яно спакайней.
— Спалохаўся! — Еўка ўсміхнулася куточкамі вўснаў, таксама перахрысцілася.
— Бачыш? Хрышчоная я і зла табе не прынясу, не бойся.
Пятрок, які адышоў ад сполаху, пажартаваў:
— Калі станеш маёй жонкай, яшчэ як прынясеш!
— О, не спадзявайся, пан лоўчы, я за такога калматага ніколі не пайду!
— А я схаджу ў пастрыгальную камору, заўтра з раніцы. Тады ваша мосць іначай на мяне гляне!
Еўка, сышоўшы ўніз пахмурнай і суровай, адчула радасць. Разгаварыў-такі яе гэты хлопец, вясёлы і бесклапотны. I яна, непрыкметна для сябе, загаманіла з ім, смеючыся ягоным жарцікам, і хаця і не думала адказваць на ягоныя залёты, размаўляла з ім прыязна, як са сваім. He шмат пры двары пані Беаты было маладых людзей, а тыя, што прыязджалі на агледзіны,
трымалі сябе з прыдворнымі жанчынамі часам нахабна, часам нясмела. Зацныя паны ўвогуле праходзілі міма, як бы і не бачылі яе. Толькі даведаўшыся, што маладая Галыпка мае асаблівую схільнасць да сваёй чытальніцы, спрабавалі дарыць падарункі. Але вочы іх святлелі толькі пры поглядзе на дваровых паненак — легкадумныя тыя панны дзень і ноч гаварылі пра ўборы, пра выгодных жаніхоў і гатовыя былі на залёты і каханне ў любы момант. Еўка ж знешне магла здацца непрыгожай. Густыя бровы, калі дзяўчына хмурылася, надавалі ёй суровы і непрыступны выгляд, а бледны твар, калі была раздражнёнаю ці адчувала сябе няўтульна і адзінока, здавалася, блякнуў, як выцвітаў, вусны рабіліся сухімі, сціскаліся ў вузкую, рашучую палоску. Затое калі ёй было весела, калі душа яе раскрывалася для дабра і справядлівасці, асабліва калі яна смяялася — Еўка была надзвычай прывабнай.
Ад душы рассмяяўшыся нейкаму жарту Петрака, дзяўчына раптам заўважыла, што з кута, дзе за сталом сядзелі падарожныя, за ёю сочаць. Незнаёмы юнак у берэце, з вусамі і барадой клінком, у італьянскім адзенні з вялікім карункавым каўняром, сядзеў за сталом, глядзеў на іх. Вочы яго не адрываліся ад Еўкі і тады, калі, нахмурыўшыся, яна пайшла ўверх па прыступках. He вытрымала, азірнулася. Злавіўшы ўпарты позірк, засаромелася, хуценька, падабраўшы сукню, патупала ў пакой да Гальшкі.
Тая ўсё ляжала, бяссільна раскінуўшы рукі. На бледным твары праступіў румянак.
— Яго мосць унізе? О, няма сіл падняцца!
— Вячэраць ужо збіраюцца,— ціхенька адказала Еўка, села ў куце, задумалася.
Пакуль Баркулабіха і Марылька апраналі Гальшку, а тая піла адвар зёлак, каб сабрацца з сіламі, Еўка маўчала. Яна ўяўляла сабе твар незнаёмца. Здавалася, што яна недзе бачыла яго. Але дзе? Еўка ўспамінала ўсіх, хто прыязджаў да іх у Астрог, а таксама падарожных, што зазіралі ў замак. Многія з іх апраналіся па-італьянску, былі аматары чэшскіх, нават турэцкіх убораў, многія насілі такія вось бародкі. Агонь каганцоў і каміна мог змяніць рысы незнаёмца. Яна вырашыла непрыкметна разгледзець
маладога падарожнага. Апрануты ён быў па-італьянску, але нешта — у паставе, у манерах — здавалася свойскім, дый чужаземцы спыняліся тут радзей, чым выхадцы з Рэчы Паспалітай. Можа, гэта быў нехта са студэнтаў, якіх многа выязджала ў Чэхію і Італію, у Кракаў ці Падую.
Унізе зайграла флейта, паволі і жалобна, пачуліся галасы, крокі. У дзверы пастукалі. Прыйшоў час вячэраць.
Жанчыны пайшлі ўніз. Першая ішла Баркулабіха. Крэкчучы і вохкаючы, спускалася яна па прыступках, выціраючы спацелы лоб насоўкай.
Але ўсе вочы былі накіраваныя на Галыпку. Калі яна, у чырвонай фалендышовай сукні, абшытай серабрыстымі кантамі, з бялюткай празрыстай наміткай, якая нібы абвявала твар, у чырвоных чаравічках выступіла з-за нянькі, усе, хто сабраўся ўнізе, сустрэлі яе воклічамі захаплення і прывітаннямі. Чорныя вочы дзяўчыны здаваліся агромністымі, тонкія высокія бровы надавалі ёй трохі здзіўлены выгляд, а твар нібы свяціўся.
— Слічная маладзіца! — чуліся галасы ўнізе.— Хай Нябесная Панна ім паможа!
Малады князь падышоў да яе, падаў руку, павёў да стала. Вячэра пачалася. Еўка, нянька і Марылька елі за асобным сталом. Там жа сядзелі і воіны князя.
Еўка раз-пораз азіралася на незнаёмца. Ён таксама глядзеў на яе, часам усміхаўся.
Калі за сталом стала шумна і жанчыны падняліся, каб зноў ісці наверх, каля самых прыступак да Еўкі падышоў незнаёмец.
— Панна зусім не помніць Нясвіж і тое дрэва, дзе яна так лоўка гойдалася? — запытаўся ён.
Еўка некалькі імгненняў узіралася ў яго, пасля ўскрыкнула:
— Марцін? — I паправілася: — Пан Марцін? Адкуль вы тут? I як... як вы пазналі мяне?
— Спачатку не пазнаў,— прызнаўся ён.— Але ж калі ўсе гавораць пра тое, як князь Сангушка прылашчыў маладую Гальшку, то няцяжка ўспомніць, як некалі я вучыў яе страляць з лука. А гледзячы на вашу мосць, можна было і ўспомніць, як мы з вамі лезлі на той дуб і не хацелі саступіць адно аднаму. Вы ўсё такая ж упартая?
— А вы ўсё такі ж смелы?
— He,— прызнаўся Марцін, апускаючы вочы.— Цяпер мне і ў галаву не прыйдзе падыходзіць да вашай пані. Хаця я і з нобіляў, але занадта высока стаіць яе мосць. Праўда, я мог сказаць на гэта, што людзі роўныя, Бог стварае іх аднолькавымі, і толькі лёс распараджаецца, каб адзін быў у золаце і раскошы, а другі — ледзь валачыў ногі. Нашы паны не зважаюць на халопаў, лічаць іх за скаціну. Але час правучыць іх, час усё перайначыць...
Ён асекся, прымушана засмяяўся.
— Што я тлумлю вам галаву! Я рады, што ўбачыў вас, вы так пахарашэлі...
Еўка азірнулася навокал. У карчме было дымна ад каганцоў, разгарачаныя людзі нешта гаварылі, стукалі кулакамі па стале. Цяпер, калі ў зале не было маладой Галыпкі, там стала як свабадней.
— Што, калі мы з вамі пагуляем па двары? — прапанаваў Марцін.— Возьмем і вашу дзяўчыну, каб не было размоў.
Еўка няўпэўнена паціснула плячыма, азірнулася.
— He, мне трэба даглядаць панну,— прашаптала яна.— Яна любіць, каб я на ноч чытала што-небудзь.
— Вы ведаеце грамату? — здзівіўся Марцін.
— Я чытаю на лаціне, на мове беларусінскай і на польскай, апроч таго, на нямецкай,— з гонарам адказала Еўка.— Зараз мы чытаем «Аповесць аб Троі», а раней—♦Александрыю».
Марцін паглядзеў на яе з захапленнем.
— Дык вы і сюды ўзялі кнігі? — здзівіўся ён.
— Канешне. Кожны вечар я чытаю паненцы. Ой,— спахапілася Еўка,— яна ж, мусіць, чакае мяне!
Але Марцін ветліва, ды настойліва дамагаўся, каб яна, пасля таго як засне гаспадыня, выйшла ў агульную залу. Ён прасіў расказаць хаця трохі, што дзеецца ў Княстве, гаварыў аб тым, што засумаваў па роднай зямлі. I Еўка згадзілася, паставіла, праўда, умову, каб Марылька неадменна была з імі.
КНІГІ ОНЛАЙН
