Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
Яна закрычала, не помнячы сябе і акружаючага. Але гэтак жа закрычала і маладая княжна Гальшка, якая, выйшаўшы, убачыла скрываўленага, паніклага галавою Сангушку.
Непрытомных, іх панеслі ў крытыя вазкі, падрыхтаваньхя загадзя. Еўка, ачуняўшы, білася ў руках збройнікаў, крычала, але замкі былі моцнымі, а рукі, што трымалі іх, не ведалі жалю.
Трохі ачомаўшыся, яна ўжо амаль няўцямна глядзела, як мітусіліся пагоннікі, якіх не хацелі выпу-
скаць войт і суддзя Німбурга, баючыся гневу эрцгерцага Максіміліяна, намесніка караля ў Багеміі. Паддаўшыся ўгаворам вяльмож Кароны, яны дадумаліся, што жорсткасць у абыходжанні з маладым князем можа не спадабацца эрцгерцагу. Ваявода Збароўскі абяцаў ім дачакацца граматы ад эрцгерцага, але не стрымаў абяцання — пад вечар поезд крануўся ў бок Яраміра — апошняга пункта перад мяжой Каралеўства.
Вазкі ехалі хутка, было траска. Аднак Галыпка і Еўка сядзелі нерухома. Баркулабіха, якая ўвесь час, праклінаючы Збароўскіх, даглядала сваю пані, літасціва аднеслася да Еўкі — не патрабавала ад яе службы, ганяла за ўсім патрэбным адну Марыльку. Але Гальшка, якую ўвесь час паілі зёлкамі, глядзела на ўсё абыякава, толькі рукі ў яе дробна трэсліся. Час ад часу пад’язджалі то бацька, то сын Збароўскія, але Гальшка не глядзела на іх, не адказвала нічога, і яны, засмучаныя, ад’язджалі прэч.
Але ў Яраміры стары ваявода паспрабаваў пагаварыць з Гальшкай. Ён зноў падняўся да яе ў пакой і стаў скардзіцца на няўдзячнасць. Толькі дзеля яе рызыкнулі яны перасячы межы чужога каралеўства! Яны ўратавалі яе ад злога насільніка — і дзе ж удзячнасць?
— Вызваліце майго мужа з кайданоў,— ціха сказала маладая жанчына.— Супраць хрысціянскай літасці трымаць палоннага ў такім стане, не аказваючы яму дапамогі. Вінен ён толькі перада мною...
Збароўскі паглядзеў на яе шалёнымі вачамі, пастараўся стрымацца, толькі, выходзячы, моцна стукнуў дзвярыма, але, як спахапіўшыся, вярнуўся, закрыў іх цішэй. Злосць клекатала ў ім, і, выходзячы, нешта шапнуў сыну, а той, выкЛікаўшы вояў татар, што былі ў іх атрадзе, паставіў іх каравуліць пуню, дзе закрыты быў, нягледзячы на мароз, малады Сангушка. Усім было зразумела, навошта гэта было зроблена.
Раніцай яго знайшлі мёртвым, з пераламаным хрыбтом. Але, калі ярамірскія местачкоўцы прынеслі труну і войт сказаў пахаваць нябожчыка за кошт горада, ваявода Збароўскі загадаў выкінуць цела на стайню. Відаць, заступніцтва жанчын і тое, што князь выкарыстаў свае правы мужа, грызлі яго. Узяць нявесткай не цнатлівую дзяўчыну, а ўдаву, чый шлюб
прагрымеў ужо на ўвесь край, было нават і для яго сквапнага сэрца справай нялёгкай. Калі ён глядзеў, як цела суперніка яго сына валаклі на стайню, да яго падышла Еўка. Страшнымі вачыма яна паглядзела ў шырокі, зарослы валасамі твар і нечакана для ўсіх прысутных плюнула ў яго. Ваявода хацеў кінуцца на яе, але адчайным намаганнем волі стрымаўся. Шыя яго і шчокі наліваліся дурной, пыхлівай, з сіняватым адценнем чырванню.
— Я табе, сука, прыпомню гэта! — прашыпеў ён скрозь зубы, павярнуўся, пайшоў да сваіх.
Баркулабіха хуценька зграбла Еўку, павяла яе наверх, шэпчучы на вуха:
— Супакойся. Нам і так дастанецца. Пані Беата не даруе нічога. Заўсёды ліхому лепш на свеце, чым добраму. Але ж і ў вераб’я ёсць сэрца, бедная мая дзевачка...
— Гэты ж... Збароўскі... не любіць яе,— усхліпнула Еўка.— А стары глядзіць на нашу панну з нянавісцю, але стараецца віцца вакол... Што ж гэта робіцца! За што яны... Марціна!
— Грошы, маё золатка, грошы. За іх удавіцца гатовыя. Дый у каламутнай вадзе добра рыбку лавіць. Глядзіш — і падхопяць Збароўскія нашу галубку. Яшчэ б — усе скарбы князёў Астрожскіх за ёю! I Змітрок-князь не проста так вакол яе скакаў... Вось і даскакаўся... Ой, гора, гора для ўсіх. А цябе як шкада. А хлопца... Багатыя б’юцца, а ў беднага чуб трашчыць!
Еўку не ўкалоў напамінак аб яе беднасці. He думала яна цяпер і пра тое, што пані Беата адпомсціць ёй за ганьбу Збароўскага. Перад вачыма паўставаў жудасны малюнак, як акрываўленага, знявечанага чалавека валаклі на кучу гною... I бачыўся ёй мёртвы Марцін — разбітая ўдарам галава, кроў, што густа хлынула на яго твар, змяніўшы яго да непазнавальнасці... Хто пахавае яго? Хто запомніць яго магілу? I гэта яна, толькі яна вінна ў ягонай смерці. He пайшоў бы за ёю — застаўся б жывым. Цяпер жа яна нібыта апынулася знянацку ў чорным, страшным склепе, і дзверы з рыпеннем цяжка зачыняліся за ёю...
Назаўтра ў Ярамір прыехалі паны Касцялецкія, радня Гальшкі, а з імі графы Андрэй і Лука Горкі.
Высокі, цёмнавалосы, граф Лука доўга не адпускаў, цалуючы, худую, бледную руку Гальшкі.
— Дазвольце, панна Лізавета, выказаць вам глыбокае спачуванне,— казаў ён.— Больш не будзе з вамі нічога страшнага. I ваша матуля, найпяшчотнейшая з усіх маці, з нецярпеннем чакае вас...
Блішчалі залатыя гузікі на ягоным кунтушы, палаш пры баку, адлівалі цёмным бляскам ласіныя рукавіцы за поясам, стоена-радаснае святло было ў прыжмураных вачах. Ён і надалей старанна дагаджаў багатай наследніцы, першы кідаўся падсоўваць ёй пад локаць падушку, папраўляў шыты залатымі нітамі плашч. Але Гальшка была да ўсяго безуважлівая, а вочы ўвесь час нейкія прымружаныя.
Але паступова яна як бы адыходзіла.
Вечарам, застаўшыся адна з прыслужніцамі, загадала Еўцы чытаць. I тая, не пасмеўшы запярэчыць, скрозь смугу, засцілаўшую вочы, чытала вершы влоіпскага паэта:
Прашу цябе, Збавіцель, Свой погляд літасцівы ўніз схілі. I над свяшчэнным злітуйся ты краем, Які ад смут згарае, Ад жорсткасці згарае на Зямлі.
Голас яе задрыжаў, але яна пераадолела сябе і працягвала:
Шукаеце апоры
У сэрцы продажным, але ці ёсць карысць У каханні, што за грошы прадаецца?
Яна апусціла кнігу на калені і замоўкла.
— Ну што ж ты? Працягвай! — капрызна загадала Галыпка.— Я не засну. О, якія невыносныя гэтыя кавалеры! Князь Змітрок быў і прыгажэйшым, і спрытнейшым. Вось ён бы і кахаў так, як тут напісана!
— He думай пра яго болей! — шапнула ёй Баркулабіха.— Уроненай слязы не паднімеш, прыйшло махам і пайшло прахам. Чытай! — прыкрыкнула на Еўку, нібы забыўшыся, што нядаўна спачувала ёй.— Бачыш, паненку гэта забаўляе!
Еўка хацела пачаць і не магла. Сутарга схапіла яе за горла, яна ўся сцялася і імкліва выбегла з пакоя,
прабегла міма купкі вяльмож, што тоўпіліся ў зале, сышла ўніз.
Ля самага выхаду балявалі татары, якія напярэдадні вартавалі палоннага князя. Чырвоныя, вясёлыя, яны кідалі косці, голасна рагаталі. Горла яе да болю, да знямогі сціскала туга і адзінота.
— Дзе тут храм? — запыталася яна ў адной з прыслужніц.
— А табе якой веры — грэчаскай ці рымскай? — з цікаўнасцю аглядаючы дзяўчыну, запыталася тая.
— Грэчаскай. Мусіць, няма тут у вас праваслаўнага храма? — запыталася Еўка.
— Чаму ж не? У нас тут мяжа, людзі рознай веры. Ёсць і кальвіністы, і антытрынітарыі. Нават для жыдоў нейкі дом ёсць,— ахвотна тлумачыла жанчына. Яна ж і паказала Еўцы дарогу.
Невялікая драўляная царква была зачынена, і Еўка доўга стукалася ў дзверы, дзе жыў свяшчэннік, пакуль ёй не адчынілі. Уздыхаючы, да яе выйшаў напаўсонны свяшчэннік, выслухаўшы, павёў у храм, запаліў дзве невялічкія свечкі.
Прастора ўнутры храма здавалася вялізнай, яна толькі на імгненне задзівілася таму. Аплываючы, трашчалі свечкі. Пахла нечым духмяным і адначасна старызнай і закінутасцю, як пахне ад мноства з’едзеных часам пергаменаў. Вялікія вочы святых дакорліва глядзелі на Еўку. Яна расказала пра ўсё сваё кароткае жыццё. Запыталася тужліва:
— Чаму такая жорсткасць вакол і акруценства17? Чаму людзі не могуць жыць, не забіваючы адзін аднаго, не папіхаючы ў магілу?
Прамаўчаў стары свяшчэннік, толькі пагладзіў схіленую галаву дзяўчыны. Твар яго з незадаволенага стаў змучаным, пакорлівым. Пасля ціха прамовіў:
— Цярпі, дачка мая! Цярпі і маўчы!
Яна гнеўна ўзнялася, загаварыла хутка-хутка:
— Марцін заступіўся за чалавека. Толькі заступіўся! Чаму ім можна ўсё, чаму іх называюць добрымі хрысціянамі і ім належаць душы людскія? А яны не дбаюць пра людзей, яны іх «нямым быдлам» называюць. Нават ён, лепшы за іх, разумнейшы, быў для пана Збароўскага нібыта быдлам! Хто адкажа за яго.
калі яны самога вяльможнага Сангушку збэсцілі? I нічога, нічога не будзе ім за тое!
— Дык што ты хочаш ад мяне? — стомлена сказаў свяшчэннік.— Я не пішу законы. Я толькі стараюся змякчыць душы чалавечыя, дапамагчы ім знайсці сябе ў любові і міласэрнасці. I табе скажу — не давай сэрцу скамянець, не давай яму хцівай помслівасці. Цярпі!
— Я хачу даць абет,— сказала Еўка.— Абет на тое, што буду помніць яго да смерці. Я хачу быць абручанай з ім, мёртвым.
— Ты яшчэ маладая. Табе трэба раджаць дзяцей,— ціха сказаў свяшчэннік.
— Я не хачу мець дзяцей, не хачу пушчаць іх у гэты свет, каб яны пакутавалі. Прымі ў мяне абяцанне, і няхай Божы гнеў спапяліць мяне дашчэнту, калі адступлюся ад свайго!
Пасля свяшчэннік пакінуў яе адну, і яна доўга малілася — адна ў старэнькім храме, дзе над купалам шамацеў снег, а ўнізе трашчалі, дагараючы, жоўценькія, празрыстыя, з ружовым адлівам свечкі. Спакой ахінаў яе, нібыта ахвяра была выкупленнем за Марціна, за ягоную смерць, за тое, што ён, які думаў пра лёс сваёй зямлі, загінуў так недарэчна і рана!
Калі раніцай яна стала прыбіраць пасцель, Баркулабіха ўсклікнула:
— У цябе што там?
А наблізіўшы руку да валасоў, намацала пасмы, нібы адбеленыя шчолакам, і зразумела, што з Еўкай, адхіснулася ад яе:
— Каб жыць — трэба ўмець забываць. А ты?!
— Гэта вы забывайце,— сказала Еўка глуха.— I пра мужоў забітых, і пра гвалт над душой. А мне тое — не дадзена...
— Што?! — ускочыла маладая гаспадыня. I задыхнулася.
За тое, што абразіла князёўну Галыпку, была Еўка зведзена ўніз і пакарана бізунамі. Праўда, білі яе нямоцна і не па голым целе. Еўка ведала, што не маюць права такога рабіць са шляхціцамі, а тым болей з жанчынай, але маўчала, толькі зубы сціскала, калі бізун даставаў мацней.
Калі яны вярнуліся ў двор пані Беаты, адхілілі Еўку ад асобы паненкі, і стала яна служыць пры
панскай бібліятэцы, перапісваючы рахункі разам з пісарам Андрэем. Апраналася ў чорнае, была заўсёды пахмурнай і маўклівай, і ад таго чалядзінцы спачатку моцна над ёю зубаскалілі, але пасля перасталі. Паступова сталі нават паважаць. Аднекуль стала ім вядома пра патаемны абет. Са жвавай, вясёлай дзяўчыны Еўка нібы адразу ператварылася ў сталую кабету.
КНІГІ ОНЛАЙН
