Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
— Ах, лотр, паганец, уздумаў жартаваць! Ды ты ведаеш, хто гэта? Ды цябе вось тут разам з тваімі бацькамі трэба за горла сцяць5!
— Спачатку злавіце мяне! — дзёрзка адказаў той зверху, рыхтуючыся ўцячы.
— I зловім, хлоп няшчасны! — усё крычала Баркулабіха.— Дзіця спалохаў!
— Зусім не спалохаў! — раптам уступілася за хлапчука князёўна Гальшка.— Хачу паглядзець на тое, што ў ягоных руках!
— Гэта лук,— сказала Еўка.
— Вось і я хачу паглядзець — як з яго страляюць? — настойвала Гальшка.
— Мая кветачка, гэта не жаночая справа! — спрабавала ўгаворваць яе нянька, але, убачыўшы, што хлопчык ужо спусціўся на ніжні сук і раскачваецца на адной руцэ, спрабуючы скокнуць уніз, закрычала:
— Куды, хлоп? Ідзі сюды, бачыш, хочуць твой лук паглядзець?
— Я не хлоп,— з годнасцю сказаў хлапчук.— Калі папросіце — пакажу ёй, як страляюць.
— Яна папросіць,— сказала Гальшка.— Я так хачу!
Баркулабіха незадаволена буркнула сабе пад нос, а ўслых сказала:
— Табе прасіць не належыць. Толькі скажы слова — і стражнікі схопяць яго, і ён будзе выць, катаючыся ля тваіх ног.
Дзяўчынка Еўка са шкадаваннем глядзела на хлопчыка. Вусны яе нібыта самі варухнуліся, калі яна зашаптала:
— Ён харошы хлопец, вунь Чмелік замаўчаў. Пашкадуй яго, панна!
I Галыпка, якая на імгненне задумалася, засмяялася, бачачы, што Чмелік, падбегшы да хлопца, стаў вырабляць перад тым свае звыклыя каленцы і штукі.
Калі ж з таго лука, што трымала ў руках Галыпка і які даў хлопец (ён назваўся Марцінам і быў сынам аднаго з прыдворных шляхціцаў), падстрэлілі варону, захапленню Гальіпкі не было канца. Яна нават хацела зняць са свайго мезенца залаты з чырвоным каменьчыкам пярсцёнак і падарыць Марціну, але тут нянька праявіла цвёрдасць і пагразілася сказаць маці.
А Еўка тым часам, спрытна памагаючы сабе рукамі і нагамі, узлезла на дуб і ўскараскалася высока. Заўважылі яе тады, калі, гледзячы на шырокія палі, што рассцілаліся ўдалечыні, на стары замак і новую браму з чырвонаю чарапіцай, яна закрычала, загалёкала на ўсю моц свайго дзіцячага захаплення. Прыбеглі стражнікі і малую князёўну адвялі ў замак. А Еўку чакаў і дачакаўся не толькі Чмелік, але і хлопец з лукам. Ён адразу ж папрасіў паказаць сабачыя штукі, каб навучыць таму бацькавых ганчакоў.
— Ведаеш, бацька ў мяне, калі п’яны, надта добры. Дае пенязі і аднойчы нават даў паўгрош. А за тыя штукі дасць яшчэ болей.
— А ты што, збіраешся купляць маёнтак? — насмешліва скрывілася Еўка.
— He, я хачу вучыцца,— проста сказаў хлопец.— Але бацька нізавошта не пашле на вучобу. Ён ужо прыгледзеў мне багатую нявесту і круціцца там — з палявання ім розныя дарункі прывозіць... А я хачу ва універсітэт, адтуль толькі што браты Пялесцічы прыехалі, і Войцік старшы вучыцца ў Кракаве. А фундатарчык Хруцкі недзе ў Падуі, ва Влохіі...
Праз колькі дзён карэта пакаціла далей, у Астрог, на Валынь, дзе быў радавы замак князёў Астрожскіх і дзе Еўцы належала жыць, прыслужваць маладой князёўне, урыўкамі вучыцца грамаце і, падпарадкоўваючыся капрызу Галыпкі, сядзець у пакоі разам з Чмелікам, пакуль будуць ісці заняткі. Еўка аказалася надзвычай здольнай, і пані Беата, звярнуўшы на тое ўвагу, загадала вучыць яе іншамоўным граматам, каб змагла яна чытаць князёўне не толькі пераклады, але і кнігі, што прывозілі купцы з-за мяжы. Тады ж неяк сказала пані, а Баркулабіха многа разоў гаварыла тое Еўцы, нібыта ўпіхвала ў галаву, што ніколі не дазволяць маладой Касцевічуўне выйсці замуж і мець сям’ю, бо хочуць, каб яна служыла ўсё жыццё толькі Галыпцы... 3 той умовай і быў адпраўлены ліст да бацькоў Еўкі. Ваяр Касцевіч даў сваю згоду, а таксама прыслаў Еўцы бацькоўскі наказ служыць аддана і верна магутнай гаспадыні. «Мецьмеш ежу і апратку,— пісаў ён,— і ніколі не будзепі думаць, чым карміць дзяцей і халопаў, так, як думаем мы з маці,— а ўсё праз яе няпічасную слабасць, яе каханне». Еўка прыняла гэты загад як бы праз сон, не надта задумваючыся, што ён мяняе ў жыцці. Праўда, запомніўся, а пасля многа разоў перадумваўся сказ у лісце: «Невымоўне плакала твая маці, а мая малжонка Марта, ды вы, бабы, дурныя былі і будзеце заўсёды...»
Ішлі гады. Еўка рабілася дарослаю дзяўчынай, а Баркулабіха старэла і ўсё болей раздражнялася з-за любой драбязы. Жылі яны ў адным пакоі, абедзве лічыліся найбольпі прыбліжанымі асобамі пры маладой князёўне, але асноўныя капрызы і прыхамаці Гальшкі даставаліся Еўцы, а не Баркулабісе, якой Гальшка пабойвалася, і не камерыстцы Марыльцы, бацька якой, нямецкі лекар Гартман, увайшоў у вялікі давер да Беаты.
Часта наязджаў у Астрог і малады легкадумны князь Васіль Канстанцін. Прыязджаў з гуртам гэткіх жа гаманкіх, цікаўных і трохі развязных, як заўсёды ў доме, дзе няма гаспадара, рыцараў. Пані Беата моршчылася, але мусіла прымаць сваяка і гасцей. Васіль Канстанцін гаспадарскім вокам аглядаў замак і браму, за сталом многа еў, сыпаў жартамі, а маладыя
рыцары аглушальна рагаталі, не зводзячы вачэй з пані Галыпкі ды і з князя.
— Гэта ўсё з-за цябе, мая кветачка! — з жартаўлівым дакорам казала Баркулабіха.— Кожны пнецца за жаніха. Яшчэ б — такое багацце! Людзі розум губляюць з-за золата гэтага, а тут яшчэ і прыгажуня ў прыдачу. Заскачаш, ого як заскачаш!
— Я сам выберу табе жаніха, пляменніца! — аднойчы, седзячы адзін з жанчынамі за сямейнай вячэрай, урачыста паабяцаў Васіль Канстанцін.
— Толькі ці будзе ён даспадобы тваёй матулі,— кпліва падхапіла Беата,— а значыць, і табе самой?..
— Як скажа матуля, так і будзе,— прашаптала Гальшка, апусціўшы вочы. Худзенькая, бледная, яна толькі выцягвалася з падлетка ў дзяўчыну, і дарагія ўборы, белая жамчужная сетка на русай галоўцы нібьг падкрэслівалі яе кволасць.
Сярод маладых рыцараў найбольшую ўвагу князю Васілю Канстанціну аддаваў Змітрок Сангушка. Сам вядомага роду, ён, на думку Баркулабіхі, найболып падыходзіў Гальшцы.
— Але пані марыць аб некім з Кароны! — неяк з гневам, не ўтрымаўшыся, сказала яна Еўцы.— Нашы русінскія землі хоча згамаваць і род Астрожскіх, слаўных рыцараў Белай Русі і Валыні, акаталічыць! Пойдзе Гальшка за каталіка з Польшчы — дзед у труне перавернецца!
Спрэчкі паміж сваякамі рабіліся ўсё болей адкрытымі, жорсткімі, і аднойчы Беата, ускочыўшы, паказала рукой на дзверы:
— Вон адсюль! Сама вырашу, каго ў зяці браць!
— Гэта тваё апошняе слова, пані? — пабялелы Васіль Канстанцін таксама падняўся. А калі яна яшчэ раз закрычала на яго, ён паволі пайшоў прэч не азіраючыся. Пагроза была ва ўсёй яго постаці, у ягонай хадзе. У Еўкі чамусьці закалацілася сэрца.
Праз тыдзень, пад аховай рыцараў і войска, ён узламаў замкі на браме і, уварваўшыся ў замак, сілком абвянчаў пляменніцу са Змітраком Сангушкам, паклаўшы тым пачатак вялікай смуце ў абедзвюх дзяржавах.
Увечары маладыя выехалі з Астрога — далей ад раз’юшанай Беаты, ад паноў рады, ад самога караля.
Іскрыўся на сонцы снег, сінія цені ляжалі пад агароджамі хат, сытыя коні лёгка неслі карэту па ўезджанай дарозе. Бомы былі закручаны пасмамі лёну — тыя, хто ехалі, не хацелі надта абзывацца. Але ўсё роўна іх абоз выклікаў цікаўнасць. Коннікі ў каляровых кунтушах-каптанах, у колтрышовых — суконных — плашчах, з багатымі кордамі ля пояса, у добрых панцэрах,— а едуць хутка, нібыта збродні, і ззаду воі з гакоўніцамі раз-пораз азіраюцца, нібыта за імі хто гоніцца.
Змітрок Сангушка ехаў побач з карэтай, зазіраў у акенца. Апранутая ў хлапечы ўбор, з косамі, схаванымі пад калматай шапкай з вавёрчыных шкурак, у цёмным плашчы, сядзела ў карэце Гальшка, падобная да танклявага, трохі спалоханага падлетка. Побач з ёю, раз-пораз накрываючы ёй ногі, ахінаючы іх мядзведжай запонай, круцілася і нешта мармытала сабе пад нос нянька Баркулабіха.
— Паны зацныя6, а лупежствам займаюцца,— можна было пачуць скрозь няўхільнае рыпенне снегу і тупат коней.— Замак аблеглі, дзеўчыну аблаклі, як хлопца, што дзеецца!
Еўка сядзела насупраць, і радаснае нецярпенне ў душы змешвалася з неспакоем. Яна не думала аб тым, чым жа гэта скончыцца, чула толькі маладую радасць жыцця, шчымлівасць, надзею, што нешта зменіцца ў суровым яе жыцці, падначаленым капрызлівай і злапомнай пані Беаце.
Малады князь радасна ўсміхаўся. Відаць, і яму перадалася светлая настраёвасць марознага дня, поўнага свежасці некранутага,— нягледзячы на тое, што ішоў канец просінца7,— снегу, маладое бушаванне крыві, даўно задуманая надзея атрымаць жаданую нявесту. Ён, нібыта забыўшыся на ўсё, гарцаваў перад вазком, усміхаўся маладой дзяўчыне, а яна, спачатку насупленая, спалоханая, нясмелая, паступова адтайвала. А можа, ёй перадаваўся настрой Еўкі, можа, у рэшце рэшт, таксама нечакана палягчэла ўдалечыні ад суровай маці? Як бы то ні было, але і на яе твары, ледзь бачная, запраменілася ўсмешка, і яна пачала часцей выглядаць з карэты, а пад канец дня, стаміўшыся, папрасілася з цеснага вазка і ішла спачатку ля карэты павольным крокам, а пасля, як бы раздраж-
нёная Еўкай, пабегла за ёю, дурасліва спрабуючы схапіць снежку і няўмела кінуць услед.
Князь Змітрок падскочыў да яе, працягнуў руку: — Сядзьце на каня, панна Галыпка, адсюль відней! Яна імгненне глядзела на яго знізу ўверх, паволі пахітала галавой, нясмела развяла рукамі і раптам, нібы спалохаўшыся, зноў юркнула ў карэту. Задыханая Еўка тады прыбегла, з размаху села насупраць, і яны абедзве раптам заліліся смехам. Толькі Баркулабіха, не зважаючы на сонца, на чырванагрудых снегіроў, на ўвесь настрой маладога нецярпення, які панаваў вакол, бурчала сабе пад нос безупынку:
— Дай Пане Божа, каб налога8 гэтая дабром скончылася, каб дзіця маё не мела гора!
Пад вечар пад’ехалі да Німбурга ў Чэхіі.
Змяркалася, калі коні супыніліся каля карчмы Мысліка, самай багатай у горадзе. Маладыя шляхціцы Вялікага княства Літоўскага, адпраўляючыся за мяжу, заўсёды спыняліся тут, і таму карчомшчык добра разумеў мову беларусінаў, умеў гатаваць любімыя тамтэйшымі людзьмі стравы і меў музыканта, які спяваў іхнія песні. Прыезд маладога магната з прыгажуняй жонкай, якая таксама належала да найслаўнейшых родаў Княства і была адной з самых багатых нявест у Рэчы Паспалітай, падняў на ногі ўвесь гарадок. Пакуль карчомшчык разам з жонкай і сямейнымі рыхтаваў пакоі, рэзаў куранят і смажыў дзічыну, каля варот сабралася багата народу, які хацеў убачыць маладых людзей.
КНІГІ ОНЛАЙН
