Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
Яна надта любіла гэтае месца на беразе, ля Сафіі, якую з такой любоўю будаваў некалі дзед Усяслаў. Тут бегала яна дзяўчынкай-малечай, гукала вясну разам з карагодам дзяўчат, якім, як памятае, ледзь даставала тады да станікаў. Тут стаяла яна, прамачыўшы ўзорныя пантофлі, калі адплывалі ў ссылку ў Візантыю полацкія князі, якіх выслаў туды помслівы Мсціслаў за адмову ісці разам у паход на полаўцаў. Тут жа ўпершыню прыйшло да яе вешчае бачанне: плыла ў лодцы і раптам ўбачыла, што ўваходзіць у ейную царкву на Палаце князь Рагвалод Барысавіч — а пасля таго неўзабаве і папраўдзе вярнуўся ён у Полацк са ссылкі і стаў вялікім князем замест бацькі, князя Барыса. Аднойчы, таксама на змярканні, убачыла яна ў вадзе, што схілілася над рукапісам манашка Еўпраксія, сястра стрыечная Звеніслава Барысаўна, і раптам запалала вакол, але пергамен не гарэў. Цішком запыталася пасля ў Еўпраксіі, ці не піша яна, часам, летапіс пра справы манастырскія, і тая ашаломлена прызналася, што піша, але нікому, апроч Бога, пра тое не ведама, адкуль жа можа ведаць пра тое Ефрасіння?
Сёння ў Полацку было вялікае свята — хрысціла яна, ігумення, ажно дзвюх дзяўчынак, і абедзвюх, па жаданнях бацькоў, назвалі Ефрасіннямі. Адна з іх дачка вялікага князя Рагвалода Барысавіча, пляменніца, а другая — дачка галіцкага князя Яраслава Асмамысла, якую прывезла ў Полацк маці з просьбаю ад князя быць ейнай хроснай.
Радавалася душа ігуменні, што перадае Госпаду светлыя, яшчэ анёльскія душы. Народу было ў Сафійскім саборы столькі, што ажно да самай Дзвіны, не змясціўшыся ў храм, стаялі яны на каленях, калі
выходзіла яна адтуль пасля хрышчэння. Стаялі — бо чакалі яе бласлаўлення. He епіскапскага... Пра вешчы дар, што дадзены ёй пад канец жыцця, аднекуль ведаюць у Полацку, і цяпер часта трывожаць яе людзі пытаннямі, што адбудзецца з імі. Цяжкі і страшны дар — прарочы, бо часам зусім не трэба зазіраць у будучае і ведаць яго. Але сёння захацелася Ефрасінні зрабіць гэта, бо нешта цяжкае, як бы і не адчувальнае, трывожыла яе душу. Але дар прароцтва — дар капрызлівы. Ён можа і не адгукнуцца ў патрэбную хвіліну. Таму і прыйшла сёння на бераг Дзвіны ігумення, што лепш за ўсё глядзець у таямнічыя воды ракі на змярканні, калі хісткія цені мільгаюць няўлоўна і прыхаматліва і душа, настроеная на вечар і ноч, таксама нібы набывае таямнічасць і прычасце да незвычайнага.
Ладдзя торкнулася ў бераг, сястра Еўпраксія падтрымала за локаць, каб не пахіснулася ігумення. He пратэставала Ефрасіння, калі Еўпраксія захацела пасядзець разам з ёю ў ладдзі. Хаця і не дзялілася ігумення нават са стрыечнай сястрой сваімі развагамі, даўно заўважыла яна, што Еўпраксія нібыта чытае ейныя думкі. Мабыць, у час хрышчэння заўважыла што-небудзь: можа, зморшчынку між брывамі, заклапочаны позірк на немаўлят. Маленькая Ефрасіння Рагвалодаўна, як-ніяк, родная ёй пляменніца...
Ціха паплыла ладдзя, а на сярэдзіне ракі загадала Ефрасіння сцішыць вёслы, і тады закалыхалася драўлянае цела ладдзі ў магутных плынях-перапляценнях Дзвіны — старажытнага Рубона, а пасля, як трапіўшы на нейкае патаемнае месца, заціхла, толькі лёгенька білася нейкая капрызлівая хвалечка аб нос яе з крыжам драўляным. Заціхлі грабцы, заціхла наваколле. Ефрасіння сцішылася, толькі вочы яе не адрываліся ад рачной гладзі, цёмнай і, здавалася, непранікальнай, на якой, як чырвоныя рыбкі, час ад часу мільгалі ў хуткім лёце чырвоныя плямкі сонца, што імкліва схілялася да зубчастых ялін, сярод якіх гублялася гнуткае цела ракі.
Прахалодай павеяла з берага, востры рачны пах кружыў галаву. Ігумення адчула, як яна нібыта знікае, раствараецца ў прасторы паміж ракою і небам, і на кароткае, зусім бліскавічнае імгненне раскрылася
перад ёю тое, аб чым падсвядома яна думала і непакоілася...
Еўпраксія запыталася толькі праз тыдзень, зайшоўшы да яе па блаславенне:
— Пляменніца... будзе жыць? He памрэ?
I ціха, нібыта баючыся спужаць будучае, адказала ігумення:
— Жыццё яе доўгім будзе, але смерці пакутнай і гвалтоўнай не пазбегне...
(Сапраўды, не дарэмна трывожыла ігуменню Ефрасінню жыццё ейных хрэсніц: Ефрасіння Рагвалодаўна стане ігуменняю жаночага манастыра ў Пскове, а смерць прыме на чужыне, ад рукі пасынка свайго мужа, пасля чаго ўдзячныя пскавічы — удзячныя за доўгія гады, адданыя служэнню гэтаму гораду,— кананізуюць яе як святую Ефрасінню. Другая ж, дачка Асмамысла, Яраслаўнаюаплача свайго мужа і застанецца ў «Слове аб палку Ігаравым» сімвалам вернасці і тугі. У Вечнасць, тую Вечнасць, дзе застаюцца імёны лепшых, што нарадзіліся на Зямлі, увойдзе гэты трохкутнік з адным імем—«Ефрасіння».)
А Ефрасіння Полацкая, калі сыходзіла з ладдзі, вырашыла канчаткова паехаць у Іерусалім. Ніхто не даведаўся, што ў вадзе чыстай ды плыннай пабачыла яна і сваю труну — пад нетутэйшым дрэвам, якое, аднак, пазнала адразу, бо часта бачыла яго намаляваным, Кіпарысам яно называлася, тое дрэва..;
12
Вузкія аканіцы былі расчынены насцеж. Душнае, гарачае паветра ўлівалася ў келлю, што была на другім паверсе вялікага, з белага каменю пабудаванага манастыра.
«Чым гэта пахне? Лаўрам і трохі магноліяй — востра, рэзка. Чужы пах. Усё чужое»,— бязрадасна думала Ефрасіння.
«Здаецца, і манастыр тут такі ж, як у Полацку. Крыжы праваслаўныя. I нават Эфеская Маці Божая над галавой ёсць. Напэўна, таксама з Візантыі прыслалі яе ў Іерусалім. Але ў Полацку яна іншая: у золаце, у каменнях каштоўных. I майстэрства вялікага — пісана евангелістам Лукою Хрысавергам у Царградзе.
Ды ўсё ж самай дарагой асталася для яе ікона Полацкай Божай Маці. I не таму, што тая з Ефрасінні самой была намалявана, а таму, што, зробленая не вядомым нікому полацкім умельцам, не горшай была яна за заморскую. Тады, на асвячэнні царквы, разгневалася была яна на Іаана: здагадалася, што толькі ён зрабіў святатацтва — жывога чалавека ў выглядзе Божай Маці намаляваў. Але і знішчыць ікону ўжо нельга было: народ полацкі цудам яе аб’явіў. 3 таго часу і вісіць яна ў Сяльцы, і заўсёды стаяць на каленях перад ёю людзі.
Усё жыццё старалася яна, каб яе храм і манастыры вабілі да сябе сэрцы людскія прыгажосцю і дабратой, каб знаходзілі ў іх спакой і ачышчэнне ад зямных клопатаў.
А сама? Хіба не яны засланілі перад ёю ўсё жыццё? Будавала школы, вучыла пісьменству, пісала кнігі.
Успомніла, як перад самым ад’ездам прыйшлі да яе пляменніцы Вольга і Кіпрыяна з просьбаю, каб яна пастрыгла іх у манашкі. Захопленыя славай цёткі, захацелі і яны прыпасці да крыніцы вечнай і несмяротнай.
Што ж, сапраўды нямала зроблена за гэтыя гады. Градыслава стала сапраўднаю памочніцай. Разумніца, хаця і ціхманая надта. Але два манастыры пакінула на яе — і ўсё, да чаго дакранецца сястра, будзе зроблена як найлепей. Ведала Ефрасіння, што назаўсёды развітваецца з малодшай сястрой. Прытуліла яе да сябе, калі ўдваіх засталіся ў келлі, і спыталася ціха:
— Усё жыццё пражылі з табой побач. Скажы, ці трымаеш за што крыўду? Адзінокай цябе пакідаю. А маглі б быць побач дзеці ды ўнукі...
Падняла галаву Градыслава, і зірнулі на Ефрасінню родныя, ужо трохі выцвілыя, але шчырыя вочы:
— Толькі ўдзячная табе, сястра, што мяне неразумную тады ўгаварыла. А дзеці і ўнукі... Там яны, мае дзеці,— і паказала на маладых манашак, што старанна капалі ў двары ямкі для дрэўцаў».
Ефрасіння перавяла позірк на Еўпраксію. Колькі размоваў паміж імі было — такіх, якія душу ўзвышаюць і працаваць клічуць! Шмат ведае стрыечная сястра — на памяць цытуе многія мясціны з «Шасці-
днева» Васіля Кесарыйскага, любіць спяваць кандакі Рамана Салодкапеўца, «Вялікі канон» Андрэя Крыцкага. Голас у яе рэдкі — нізкі, з адценнямі, якія нагадваюць салаўіныя спевы ў кустоўі, што абкружае манастыр у Сяльцы.
Еўпраксія адразу ж падышла да сястры, зірнула запытальна.
— Пра Полацк... успомніла,— з цяжкасцю прагаварыла Ефрасіння.— Зараз там... салаўі пяюць...
— А я любіла час, калі цвітуць журавіны. А пасля збіраць іх і брусніцы. He, брусніцы спачатку. Сосны над галавой гудуць, пахне чаборам, а ты падаткнеш падол дый пальцамі ягады цягнеш з тоненькай галінкі, а яна не супраціўляецца...— падхапіла яе словы Еўпраксія. Але, убачыўшы, як палатнее на вачах твар сястры, хуценька пайшла да стала, звякнула шкляніцай і сярэбраным сасудам для пітва.
«Можа, я зашмат клапацілася, каб манастыры мае ні ў чым не мелі патрэбы, дый занадта абцяжарвала сябе мірскім,— думала Ефрасіння.— Можа, з-за гэтага і не ўсе сілы аддала Богу. А ці даруе ён мне?
Будавала манастыры, а думала пра тое, каб яны ўпрыгожвалі Полацкую зямлю. Бо яна сапраўды любіла і любіць гэты прыгожы край. На гэтай зямлі яна ўпершыню ўбачыла зорнае неба, адчула, як распірае грудзі малады празрысты вецер, як пахне аерам цёплы рачны плёс. На ёй сустракала ўзыходы сонца і білася ад роспачы на халодным шэрым камені. Тут спазнала каханне, чалавечае гора, радасць. I ніколі не ганьбавала тымі, хто не хацеў ісці ў царкву. Значыць, яна няверна служыла Богу?
Раман спытаў у яе: ці шчасліва пражыла жьіццё? Павінна была б сказаць: «Шчасліва». Прысвяціла сябе Богу, марыла, што дасць ён яснасць думак, адкрые, у чым сэнс жыцця.
Яны, язычнікі, лічаць, што чалавек прыйшоў на свет, каб радавацца свайму існаванню, каб быць шчаслівым, свабодным. Для іх манастыр — смерць. Ім здаецца, што для шчасця ёсць зямля. I не патрэбна ім ні мара аб бессмяротнасці, ні ціхая пакорлівасць існавання. Яна ж таксама змагалася — супраць духоўнай цемры, за дабро, справядлівасць. I вось... Што сталася? I з ёй, і з тым, каму яна служыла, каму аддала свае сілы, моц, здароўе? Гаспадарамі над усім сталі гандля-
ры. Часам і святары Епіскапы робяць тое, што прыняср храму багацце. А багацце — у нячыстых руках. I з кожным годам сіла духу падае перад сілай грошай. Куды дзявацца дабру і справядлівасці, якім яна вучыла людзей усё сваё жыццё? I таму няма ў душы радасці... А ўсё ж месца ў раі мне, напэўна, падрыхтавана»,— з сарказмам падумала яна. I тут жа пераадолела сябе.
«Гэта — бабскае. Усе гады я старалася заглушыць у сабе голас плоці. А паміраю тым, кім нарадзілася,— бабай».
Яна замітусілася па ложку. Перасохлымі вуснамі папрасіла:
— Дай мне што-небудзь кіслае. Хоць адну журавінку.
КНІГІ ОНЛАЙН
