Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
Жанчыны... Ефрасінню ў апошні час пачала трывожыць тая магутная жаночая сіла, якая пругка несла гнуткае цела і блытала думкі ў час самай гарачай малітвы. Здавалася, далёка захавала ў сабе тыя хвіліны, калі краналі яе гарачыя мужчынскія рукі, забылася ўсё, што прынёс з сабой той далёкі чэрвень. А цяпер зноў наліваюцца трапяткія грудзі і плечы пад чорнай схімніцкай расай.
Вечарэла. 3 недалёкай Палаты пацягнула свежасцю. Барвовае сонца садзілася за лес, і адзінокай здавалася на ўтоптаным манастырскім двары аблітая чырванню старая ігруша. Ефрасіння падышла да яе, прыціснулася да шурпатага цёплага ствала. 3 вуснаў вылецела слова, якога прасіла ўся істота:
— Раман!
6
У маленькай Ефрасіннінай келлі было цесна. Тут сабраліся маці Яўстахія, якая трымала ў руках манастырскую скарбонку, ігумен суседняга мужчынскага манастыра — айцец Мікодзім, некалькі манашак — настаўніц школ, з якімі заўсёды раілася Ефрасіння.
— Незвычайная справа прымусіла мяне сабраць вас,— звярнулася да ўсіх Ефрасіння.— Айцец Мікодзім прынёс атруту сэрцу майму. Забыўшыся, аб чым павінна дбаць святая царква, ашукаў ён людзей, якія ў закупе былі ў ягонага манастыра. Адправіў дзесяць чалавек у Віцьбеск, а сам аб’явіў іх беглымі. Людзі прыехалі і даведаліся, што яны не закупы ўжо, а рабы, разам з сем’ямі сваімі. Пайшла па Полацку слава пра нашы манастыры. Благая тая слава. А дасюль — слова не пачуць было дрэннага пра нас. Ці не так, айцец?
— Прападобная Ефрасіння, людзі тыя не дзесяць дзён, а дванаццаць прабылі ў Віцьбеску. Кожны табе скажа, што я меў права аб’явіць іх беглымі і ўзяць у манастыр за рабоў. Ды яны і так рабы — рэдка хто аддае свае даўгі і зноў становіцца вольным чалавекам. Якая ім розніца, кім лічыцца?
— Пасадзі цябе ў цямніцу, і, калі нават будуць даваць табе самую лепшую ежу і апрануць у дарагое адзенне,— будзеш ты адчуваць сябе шчаслівым? Чаму пачынаеш крыўдаю жыць? Адказвай!
— Нам зараз многа багацця патрэбна, каб расплаціцца з купцамі. Манастыр будуем, абраз новы заказалі, ды і кніг многа закупілі ў Візантыі.
— Манастыр будую я, а не ты. Калі я параіла епіскапу паставіць ігуменам у манастыр цябе, я думала, што будзе ў мяне сумленны і добры памочнік. Але не хачу я мець побач з сабой ліхвяра!
Айцец Мікодзім паваліўся ў ногі ігуменні. Ведаў — аднаго слова яе даволі, каб пагналі яго дзячком у самы глухі прыход. Тады — бывай вольнае, багатае жыццё!
— Я ж думаў — як лепей... Каб рабоў у нас было болей... Госпадам клянуся — ніколі такога не будзе!
— Устань, Мікодзім. He варта такой асобе, як ты, валяцца ў нагах. Але ведай: даруючы табе сёння, не дарую наступны раз.— I ўздыхнула: — Многа несправядлівасці вакол і так, і не нам яе павялічваць!
Спыталася ў маці Яўстахіі:
— Сястра мая, няўжо сапраўды пусцее наша скарбніца?
Яўстахія нізка схілілася перад ігуменняй:
— Папраўдзе так. Многа прыходзіцца плаціць купцам, што ўзяліся вазіць матэрыялы для манастыра. He думаюць яны, што робяць угодную Богу справу, думаюць, як бы разбагацець на гэтым.
— Колькі яны бяруць?
— Дзесяць нагатаў, каб прывезці адно бервяно. Ефрасіння памаўчала.
— Добра. Я пагавару з епіскапам. Ім прыйдзецца рабіць гэта бясплатна. Сапраўды, на Божым храме захацелі разбагацець! Але вось што, сястра. Быў мне ў сне знак: трэба ў новы манастыр заказаць крыж, але такі, каб ён за ўсе крыжы ў Сафійскім саборы прыгажэйшы быў. Што скажаш?
— Цяжкавата будзе. Тым болып, што Лазар Богша зараз многа заказаў ад вялікага князя мае.
— Грошы возьмеш з майго асабістага закладу. А Богшу я наведаю сама.
— Ну, значыць, ён зробіць. He бачыла я яшчэ ніводнага чалавека, які змог бы адмовіць табе, сястра Ефрасіння. Даў жа Бог табе такі дар!
Ефрасіння засмяялася. Дзіўна-радасна было чамусьці ў яе на душы. Можа, таму, што новы манастыр — яе мара — расце на вачах. Можа, таму, што працуюць яе школы, памнажаецца бібліятэка. А можа, таму, што на дварэ ярка свеціць сонца, зелянеюць пяшчотнай майскай зелянінай бярозы, па-вясноваму востра і прагна дыхае зямля. I люба жыць на белым свеце. I здаецца, што ніколі не памрэш, вечна будзе для цябе зямная прыгажосць!
7
Ціха і змрочна было ў вузкай келлі. Адно аднастайна рыпела пяро ў руцэ адзінокай жанчыны, што вось ужо некалькі гадзін не разгінаючыся сядзела над двума тоўстымі фаліянтамі, перапісваючы нешта. Час ад часу яна перачытвала напісанае, і радасная, задаволеная ўсмешка прабягала па яе вуснах. У келлі было пуста. Кнігі ды пляшачка чэрні з яшчэ адным свежым пяром — вось і ўсё, што ляжала на неабструганым драўляным стале. Грубы драўляны тапчан з накінутай на яго шэрай посцілкай па-сірочаму стаяў у куце. Затое ж на сцяне блішчаў каштоўным каменем абраз і пад ім — цудоўны, з рознакаляровымі эмалевымі насечкамі і залатымі пласцінкамі, крыж, зроблены майстрам Богшам. Ім хацела ігумення асвяціць царкву, якая імкліва вырастала ў Сяльцы.
Шэрае зімовае святло скупа клалася на засяроджаны твар перапісчыцы і яе белыя рукі з доўгімі вузкімі пальцамі.
Чарніца, якая амаль нячутна адчыніла дзверы, некалькі хвілін стаяла моўчкі, відаць, баялася патрывожыць жанчыну. Але тая сама павярнулася да чарніцы, і вочы яе адразу зрабіліся халоднымі.
— Што там такое здарылася?
— Ваша сястра Звеніслава чакае,— сціснуўшыся, прашаптала тая і амаль подбегам вылецела за дзверы. Ігумення азірнулася. Ніяк не можа строгае схімніцкае жыццё справіцца з гэтым дзеўчаняткам! Прыйшла яна сюды бледная, напалоханая вялікай бядой: баярын Васілька патрабаваў яе ў халопкі замест доўгу, які вінен быў яму бацька, каваль Пуцята.
— He хачу я да яго, маці! — прасілася яна, стоячы на каленях.— Гнілазубы ён, блудлівы, што казёл. Ведаю, нашто на мяне зрэнкі свае лупіў, як да бацькі прыходзіў. He дай у крыўду, забяры ў манастыр!
I хаця не было ў яе ніякага грашовага закладу, прыняла яе Ефрасіння. Спадабаліся ёй разумныя вачаняты і нейкая асаблівая шчырасць дзяўчынкі. I праўда — зусім мала часу прайшло, а яна амаль усю кірыліцу ведае. Затое няма ў яе яшчэ манашацкай сціпласці і ціхманасці. Шчокі чырвоныя, што яблыкі, і лётае па манастыры, нібы па сваёй кузні. А колькі ўжо — пранікнёна і ўрачыста—гаварылася ўсім пра ціхманы голас і рахманасць, якая адрознівае манашак ад простага люду. Паўтаралі яны не раз услых, у цеснаце сабраўшыся ля алтара: «пры старэйшых маўчаці, мудрэйшых слухаці, мала вяшчаці, а многа разумеці». Суровае манастырскае жыццё, але дае яно чалавеку тое, чаго не купіш і за тысячу грыўняў,— душэўны спакой. Дзеля гэтага патрэбна манашкам строгасць ігуменні — як статку пастыр. I з дзяўчынкай трэба стражэй — урокі павялічыць, пакаянне налажыць...
У дзвярах з’явілася высокая, статная Звеніслава.
На ёй пакрывала, завязанае пад барадою. Верхняе адзенне — чырвонае з шырокімі рукавамі і шырокаю жоўтаю паласой на падоле, з залатым поясам: ніжняе — сіняе, з бліскучымі поручамі. У цёмнай беднай келлі яна выглядае, як казачная заморская птушка. А твар бледны, як нежывы. I вочы баязлівыя. Падышла няскорымі крокамі, стала на калені. Ефрасіння схілілася над ёю, каб глянуць у вочы:
— Ну што ты? Рашылася нарэшце?
Звеніслава закрыла твар рукамі. Тонкія, далікатныя пальчыкі з дарагімі пярсцёнкамі. Твар — белы з румянкам, вочы — вялікія, сінія-сінія, вусны — як вішні. Здаецца, так і пырснуць гарачай маладой крывёй. Дачка вялікага князя Барыса — супакой, Божа, яго грэшную душу! — стрыечная сястра, якую выглядалі сваты са многіх хрысціянскіх краін. Хто яна сёння? Бацька памёр, Полацк захоплены кіеўскімі князямі, і беспасажніцай стала вялікая князёўна. Што чакае яе? Лёс палоннай Рагнеды? He хоча Звеніслава такой долі...
— He адмаўляй, сястра. Я ўжо аддала ўсе грыўні і пасаг — той, што ў дарагіх каменнях,— у казну тваю. Можа, хопіць усяго гэтага, каб скончыць будаванне новай царквы.
— Я адмовіла табе, таму што нясу на душы грэх — некалі ўгаварыла на пострыг Градыславу. Радуюся ўсяму, што робіць сястра Еўдакія, бачу, як узвышаецца душа яе штодня праз пераадоленне зямнога тлену і спакусаў. Але да Бога кожны павінен прыходзіць сам. 3 ахвотай. 3 прагай аддаць яму ўсё, чым поўніцца сэрца. А ты, любая мая сястра,— ты ідзеш з гора, са злыбеды. Вось таму і правяраю цябе, час табе даю...
— Няма ў мяне часу. Толькі Вечнасць перада мною. А яе трэба заслужыць добрымі справамі. Таму я і спяшаюся, Ефрасіння...
— А блізкія твае — не будуць крыўдаваць на мяне, як крыўдаваў бацька мой на княгіню Раманаву?
— Мой бацька, на шчасце, ніколі ўжо не даведаецца, што я век свой пад чорнай расай хадзіць буду...
Сказала Звеніслава гэта горача, не падумаўшы. I асеклася, зачырванелася.
Ефрасіння маўчала. Яна зноў убачыла перад сабой няшчасныя бацькавы вочы, бараду яго, у якой заблыталіся саломіны,— у яго, такога ганарыстага! I словы ягоныя пачула: «Гора мне, дзіця маё мілае! Пашто се сатварыла і атруту душы маёй прынесла?» У яе тады зашчымела ад жалю сэрца. Захацелася кінуцца яму на шыю, супакоіць. Але нечакана ўспомнілася: бацька — і вочы забітага мужыка. А потым прыгадаліся словы адрачэння ад гэтага злоснага жорсткага свету, якія яна гаварыла, і ўласная туга пачала расплывацца, знікаць. Далёкім і чужым здаўся ёй бацька, і спакойна яна яму адказала: «Чаго вельмі смуткуеш? Маю аднаго памочніка і збавіцеля — Бога». I ён, відаць, адчуў гэту яе абыякавасць, бо нічога болып не сказаў, а, згорбіўшыся, павярнуўся і пайшоў па бездаражы, па гразкім пасля дажджу полі...
Што ж, хіба адступіцца яна сёння ад тых слоў? Хіба пашкадуе ўсё тое, што асталося за сценамі манастыра? He! Занадта многа сіл аддала на тым шляху, што выбрала ў маладосці. I хай нямногае яшчэ зроблена — што ж, наперадзе — цэлае жыццё.
Але раптам яна адчула страшэнную адзіноту. Выпрасталася. I хаця словы яе былі жалобныя, гучала ў іх асуджэнне і моцнае жаданне пераканаць:
— Авохці мне, адзінокай! Жывот1 свой і скарб аддаўшы Богу, не магу я сястры сэрцам да яго прывесці. Як жа ўшчуваць мне другіх? Што ад вас застанецца? Тлен і парахно зямное. А гэта перажыве і дзяцей, і ўнукаў тваіх,— яна паказала на кнігу.— Яно — Божае слова! I трэба яго несці да людзей, што ўгразлі ў грахах і цемры. Хто ж гэта, акрамя нас, зробіць? Толькі Божыя людзі валодаюць дарам дзіўным — узнёсшыся над слепатой зямной, жыццё спасцігаць і ў кнігі свае думы запісваць! — Яна гаварыла, павучаючы, як гаворыць сталы чалавек перад дзіцем.— Паглядзі на край свой. Усобіцы яго грызуць. Нішчаць. Зноў жа, Божым словам спыняць іх трэба. He зачыняцца ў келлі сваёй я цябе заклікаю, а несці слова да людзей. Хачу, каб стала ты манашак вучыць у манастыры, які скора пабудуюць. I не бачу вакол сябе нікога, каму ўладу над душамі людскімі там можна даручыць. А іх будзе ў цябе нямала. Вялікі і моцны павінен быць новы манастыр. Улада, як змяя ядавітая, чалавека атручвае! А ты — нязлосная. Богу пойдзеш служыць — станеш свабоднай! — Яна захлыналася ад хвалявання. Усё, чым жыла свае схімніцкія гады, усё, дзеля чаго слепне, перапісваючы таўшчэзныя кнігі, укладала ў свае словы.
КНІГІ ОНЛАЙН
