Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
♦ Яна ж маладзейшая за мяне,— думала ігумення.— Але пакуты састарылі яе. I за што? Грубыя смерды самі топчуць тыя кволыя раслінкі прыгажосці, што я з такім натхненнем засяваю для іх жа. Напэўна, ім наогул гэта не патрэбна. Аралі ж іх дзяды зямлю без кніг і яшчэ сотні гадоў будуць араць».
Яна адчула сябе спустошанай і абрабаванай. Стала цяжка дыхаць.
— Ідзі адпачывай, Еўпраксія,— абыякава сказала яна. I кіўнула манашкам: «Правядзіце!»
Ужо зусім сцямнела ў бібліятэцы, але Ефрасіння моўчкі сядзела ў крэсле, паглыбленая ў свае думкі. Яна ўздрыгнула, нечакана ўбачыўшы перад сабой маленькую цьмяную постаць.
— Гэта я,— прашаптала дзяўчынка.— He бойцеся. Я прыйшла, каб папрасіць вас — забярыце мяне да сябе.
— Каб спасціг цябе потым лёс тваёй маткі? — з сумнай іроніяй спытала Ефрасіння.
— He. Я застануся ў вас назаўсёды. Я не хачу дадому. Тут — кнігі. Тут — ціха.
— Ты любіш кнігі?
— Я хачу стаць такой, як вы. Усё ведаць. I пісаць самой.
— Ты смешная і дзіўная дзяўчынка. Як цябе зваць?
— Прадыслава.
— Прадыслава? Прадыслава... Але табе трэба будзе згубіць гэтае імя, дзіця маё. I яшчэ многае другое, чаго ты пакуль не разумееш.
— Але вакол мяне будуць кнігі. А што можа быць лепшае за іх?
Ігумення ўзяла дзяўчынку за руку. I ад дотыку тоненькіх цёплых пальчыкаў магутнай хваляй пяшчоты абдало яе істоту. Яна сказала перасохлым ротам:
— А ведаеш, я цяпер зразумела, дзе я цябе бачыла раней. У далёкім-далёкім дзяцінстве. Княжацкай дачкой...
I, не даўшы малой вымавіць слова, чамусьці засаромеўшыся сваёй нечаканай пяшчоты, паспешліва дадала:
— Ідзі спаць, дзетка. Ідзі, Прадыслава...
Калі ігумення ішла да сваёй келлі, яе твар быў светлы і спакойны. Яна адчувала, як з кожным крокам уліваецца ў яе радасць і чамусьці — сум. I, ужо засынаючы, падумала: «Трэба для манастыра яшчэ адну школу будаваць. Лепш за ўсё з царквой. Трэба, каб яна была прыгожая...»
Патузаўшы за званок, доўга пераступаў з нагі на нагу перад цяжкімі кованымі варотамі Спаскага манастыра Іаан. Ніхто не ішоў іх адчыняць.
Нарэшце ў вузкай, прарэзанай шчыліне паказалася нечае вока. Сярдзіты жаночы голас доўга распытваў Іаана, з якой патрэбы трывожыць ён малітву, якую толькі што распачалі манашкі, каб замаліць перад
Богам людскія грахі. I сапраўды — аднекуль знізу, з-пад драўляных сцен манастыра, даносіліся зладжаныя ўрачыстыя спевы. Нарэшце вароты прыадчыніліся. Ён ледзь уціснуўся праз іх і прысеў на бервяно каля варотаў, цікуючы на вялікія выразаныя дзверы, што вялі ў манастыр. Адтуль павінна была выйсці ігумення Ефрасіння.
Некалькі дзён назад у Бельчыцы да яго прыйшоў загад, каб ён з’явіўся сюды. Іаан не спытаў, нашто ён спатрэбіўся манастыру: даўно хадзілі ў горадзе чуткі, што ігумення збіраецца будаваць царкву побач з манастыром. I вось цяпер, баючыся верыць свайму шчасцю, сядзеў ён каля варотаў.
У дзвярах нечакана з’явілася тонкая, уся ў чорным, постаць. Высокі клабук на галаве таксама чорны. Яна некалькі хвілін стаяла ў дзвярах, углядаючыся ў Іаана, а потым лёгка пайшла насустрач. Яму здалося — яна плыве. I яшчэ адна думка з’явілася: што клабук яе на царскую карону падобны — такая веліч і ў той жа час прастата былі ў ёй.
— Ну, ідзі, ідзі, застаяўся,— падштурхнула яго брамніца, і ён ціхмана падаўся да Ефрасінні. А тая раптоўна павярнулася і, аглянуўшыся на яго, пайшла.
На драўлянай лаве пад старой раскідзістай ігрушай ужо сядзеў тоўсты лысаваты мужчына з нездаровым азызлым тварам. Па вышыванай золатам pace пазнаў у ім Іаан епіскапа полацкага Іллю. Сумеўся спачатку — занадта разглядаў яго епіскап,— але хутка схіліўся ў нізкім паклоне. А той адразу ж загаварыў:
— Рэчы люд полацкій, што лепо храмы Божыі ставіш. Але ж то было не ў Полацку.
— Многа я па зямлі руськай хадзіў, многа ў майстроў вучыўся. Хвалілі яны мяне, гаспадзіне.
— He гадзіцца гардыню вялікую мець. Госпад любіць смірэнне і пакору.— I, памаўчаўшы, дадаў: — Паклікалі мы цябе з сястрой Ефрасінняй, каб спытаць — а ці возьмешся пабудаваць такі храм, каб быў не горш за святую Сафію?
Недавер чуўся ў яго голасе. Іаан не ведаў — толькі што скончылася доўгая размова паміж епіскапам і Ефрасінняй. Апошні раз спрабаваў угаварыць той гордую ігуменню, каб запрасіла яна будаваць храм Karo-
небудзь з лепшых візантыйскіх майстроў. He верыў ён, што дзеля такое справы можна знайсці тутэйшага чалавека. Праўда, епіскап ведаў, што Ефрасіння знарок ездзіла ў Бельчыцы, каб паглядзець на работу Іаана. Але ж там была драўляная царква ПараскевыПятніцы, а тут... I выгляд у гэтага смерда не надта ўжо самавіты — цыбаты, з маленькімі шэрымі вочкамі і шырокім кірпатым носам.
I ён пачаў распытваць Іаана:
— Ну добра, пастараешся. Але ж ты ведаеш, сыне мой: для гэтага вялікі талент патрэбны. Што, калі не зробіш усё як след?
Майстар падняў галаву. Ціхі быў у яго голас:
— Ну што ж. Можаш тады мяне, гаспадзіне, за раба паганым полаўцам аддаць.
Епіскап нахмурыўся. Дзёрзка і непаслухмяна адказвае яму смерд. Ён павярнуўся да Ефрасінні. Вось і яна — ціхманая, здаецца. Самая верная дачка царквы. I разумная, і пакорная. Але, калі захоча на сваім паставіць,— так будзе цябе пераконваць, што і не знойдзеш, як адказаць. Ад Бога ў яе такі дар, і не трэба папракаць яе. Ды каб не спрачацца са смердам, сказаў ігуменні па-грэчаску:
— Растлумач неразумнаму, сястра, што не ўмешваецца царква ў справы людскія. Караць яго — не наша справа. Калі што не так зробіць — толькі сабе ганьбу і прынясе.
I, ткнуўшы прапахлую ладанам руку ў твар Іаану, развітаўся з ігуменняй і, незадаволены, пайшоў прэч.
— Хачу паслухаць, як мяркуеш ты пабудаваць царкву? — рукой паказаўшы, каб сеў, спытала ігумення. Голас у яе быў мяккі, твар — прыязны. Іаан раптам сумеўся.
Няўжо гэта праўда, што сядзіць ён побач з самой Ефрасінняй Полацкай? Яе славяць ва ўсім горадзе: багатыя — за мудрасць, бедныя — за спагаду і дабрату. He раз чуў Іаан, як маліліся за яе людзі. Кожны ў горадзе ведаў, што ў манастыр пайшла яна зусім маладзенькай. Цётка-ігумення схавала яе там ад бацькі. I, як ні лютаваў той, спрабуючы вярнуць дачку дадому,— усё роўна выпрасіла тая дазволу ў епіскапа жыць пры саборнай Сафійскай царкве. Дзень і ноч перапісвала яна кнігі, якія потым прадаваў манастыр.
а грошы аддавала жабракам. А калі, астыўшы, пабудаваў ёй бацька тут, у Сяльцы, манастыр,— перайшла ў яго, і з таго часу ідуць сюды ўсе, пакрыўджаныя жыццём, знаходзяць прытулак у яго драўляных сценах. Грамаце вучацца, і слава вялікая ідзе пра манастыр.
Чамусьці здавалася яму, што даўно тое было, і Ефрасіння бачылася маршчыністай, сівой. А яна — маладая. Прыгажэйшая за ўсіх, каго ён бачыў. Вочы вялізныя, цёмныя, задуменныя. Нібы і сапраўды нясе яна на сабе цяжкі цяжар граху людскога.
Маўчыць Іаан. А яна ласкава распытвае:
— Пэўна, падумаць яшчэ табе трэба, Іаан? Схамянуўся ён.
— Даўно я ў сэрцы храм каменны выношваю, ды не давалі мне пакуль самому да яго падступіцца. А да цябе ішоў — ведаў, нашто клічаш. Дык вось, паглядзі.
Ён дастаў з-за пазухі маленькі, са шчапы зроблены храм. Ефрасіння пільна ўглядалася ў яго.
— Але ён жа не падобны на храм святой Сафіі!
— Так, бо той храм царгародцы будавалі. Ды дзе ты бачыла ў нас барабаны гэтыя ды кубы? У нас вяршыні ўсюды, як шаты, а сама царква, як піраміда, стройная. Увысь цягнецца.
— Тое, што добра ў дрэве, не падыходзіць да каменя.
— Няўжо мы будзем увесь свой век за чужымі цягнуцца? На зямлі нашай столькі ўмельцаў! Загадай — і камень у іхніх руках заспявае.
Ён, забыўшыся, гаварыў з ёй, як з раўнёй. Аднаго баяўся: каб не перадумала Ефрасіння. А яна асцярожна ўзяла маленькі храм з яго рук на сваю тонкую, вузкую далонь, залюбавалася цацкай. Вочы яе ўспыхнулі, і ўся яна нібы вырасла.
— Ну што ж. Будуй храм, Іаане, дзеля хвалы Божай!
— I дзеля хвалы нашай зямлі! — вырвалася ў Іаана.
Твар яе нечакана стаў бледны, замкнёны.
— Што ты ведаеш пра зямлю сваю? — сказала раўнадушна, але з затоенаю горыччу. Іаан жа не захацеў верыць гэтаму раўнадушпіу. Толькі што вочы яе гарэлі страснасцю і верай, і раптам... Чамусьці балюча ўкалолі яго гэтыя словы.
— Чаму ж не ведаю? Было некалі княства наша магутнае і вялікае. А зараз — і Віцебскі, і Мінскі, і Гарадоцкі ўдзел адпалі.
— Але ж затое цяпер хоць спакойна жывём. Брат мой, Рагвалод Усяслававіч, у дружбе з кіеўскім князем — цесцем сваім.
— А народ яго не любіць: забыў ён вольнасць сваю і гонар, прыручанай птушкай зрабіўся ў кіеўскіх князёў.
Ефрасіння і сама балюча перажывала, што смяюцца з яе брата — лянівага, мяккага Рагвалода. Але каб тут, са смердам, ганьбіць яго?
Іаан апярэдзіў яе:
— Такі нам князь патрэбен, каб і з вялікім Кіевам дружыў — разам трэба ад полаўцаў абараняцца. Але каб і за сваім княствам глядзеў. Бо, калі будуць князі крыўскія сваркі заводзіць, зробіцца вялікае княства Полацкае вотчынай Яраслававічаў. А цяпер адпусці мяне, маці-ігумення. Ведаю — гневаешся зараз на мяне, бо не забылася яшчэ, з якога роду сама. Ды ведаеш — праўду кажу.
Яна кіўнула галавой. Доўга глядзела ўслед. «Колькі жыву на гэтай зямлі — усё дзіўлюся з людзей яе. Адкуль яны бяруцца — гордыя, смелыя? Праславілі Полаччыну далёка, нават за мора слава аб Полацкім княстве ідзе. А самі ў брудзе ды горы жывуць, у курных хатах, дзе можна задыхнуцца ад дыму. Затое на веча прыходзяць гаспадарамі. Колькі ўжо князёў скінулі са стала, выгналі з зямлі сваёй. Ды ўсё роўна — нічога і яны не могуць зрабіць, пакуль не перастануць грызці адзін аднаго самі князі, смуту сеяць. Вось Усяслаў здолеў іх у адзін кулак сабраць. А пасля яго смерці зноў усё па-старому пайшло. I цяпер штогод слабее Полацк, траціць свае землі. I не ў аднаго Іаана баліць на душы. Яна сама колькі разоў спрабавала ўшчуваць братоў, ды што з таго? Выслухаюць ветліва, згодзяцца на словах, а потым зноў тое ж самае... А яна толькі потым эпіціміі розныя накладае на сябе за тое, што ўмешвалася ў справы мірскія».
Ефрасіння зноў пачала маліцца. Ды ўсё роўна адчула, што болып думае пра сённяшнюю размову і ўспамінае маленькую цэркаўку Параскевы-Пятніцы, што рабіў гэты няскладны, з вялікімі дужымі рукамі
чалавек. Яна ўразіла ігуменню нейкай асаблівай дабрынёй і ўтульнасцю. I было ў яе тутэйшае, сціплае хараство, як у жанчыны, што выйшла на пагорак і задуменна глядзіць удалячынь.
КНІГІ ОНЛАЙН
