Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
...Вялізны дом спіць. Паціху прагінаюцца тонкія дошкі лесвіцы пад нагамі. Але не рыпяць — яшчэ новыя. Вось ужо тры засталося, дзве, адна... Бясшумна расчыняюцца дзверы святліцы. Яна з палёгкай уздыхае. I раптам...
Успыхвае лучына ў кованых сярэбраных зажымах, убітых у бэльку.
Галоўная чалядніца Лада стаіць перад ёю — высокая, мажная, як грэчаская амфара, налітая маслам альбо даверху напоўненая зернем. Чорныя вочы яе блішчаць нядобрай радасцю. I асуджэннем.
— Цябе даўно маці чакае, князёўна.
Як злоўленая за крысо, успыхвае Прадыслава. Адчувае, як расой высыпаў па твары пот, а ногі ацяжэлі. Але моўчкі ідзе ў матчыну святліцу, дзе самотна гарыць васковая свечка і княгіня ў цёплым летніку, накінутым на тонкую кужэльную сукню, стаіць на каленях перад абразом Багародзіцы. На лаве, падклаўшы кулачок пад русявую галаву, спіць маленькая Градыслава, яе ногі ва ўсьмовых боціках звешваюцца ўніз. Убачыўшы дачку, княгіня ўстае, садзіцца на лаву, з вохканнем трэ апухлую нагу. Лада тут жа паслужліва апускаецца на калені, пачынае шырокімі, як рыдлёўкі, далонямі мяць белыя, мяккія галёнкі сваёй уладаркі.
— Дзе ж ты была, князёўна? — раздаецца голас маці. Ен нязвыкла-суровы, але нейкія жаласныя ноты ў гэтым, зараз нібы надтрэснутым голасе. «Князёўна»... Адразу бачна: маці ўсё ведае.
— Была ля Дзвіны...
Прадыслава не глядзіць у матчыны вочы. Шаўковай хусцінкай абцірае твар. А ногі ўсё такія ж цяжкія, нібы і не ейныя.
— Малодшая князёўна сёння бацьку гаварыла: «Калі ж Прадыславу за Рамана выдаваць будзем?» — Лада, не паднімаючыся з каленяў, усё трэ матчыны ногі, і тая адгукаецца стогнам:
— Бацьку! Князю Георгію!
Жах ахоплівае Прадыславу. Галава ў яе кружыцца, ногі падкасіліся, і, убачыўшы, як паўздзейнічалі на дачку гэтыя словы, княгіня спяшаецца:
— He, ён не зразумеў, пра што кажа Градыслава! Спяшаўся на паляванне, прапусціў міма вушэй. Але затое мы пра ўсё дазналіся. Што мне казаць табе, дачушка? Недастойна гэта княжацкай дачкі...
Прадыслава ўпершыню паднімае вочы.
— Усіх нас Бог зрабіў роўнымі, мама. I смерд, і князь — усе стаяць на Страшным Судзе аднолькава, нікому няма перавагі.
— Але... нашто тады мы, князі? Чаму так на гэтым свеце зроблена? Значыць, нам дадзена болей, чым смердам, з нас болей і спытаецца...
Прачнулася Градыслава, саслізнула з лавы, падбегла да старэйшай сястры, абняла яе.
— Я не ведала, што трэба было спачатку ў цябе запытацца...— зашчабятала вінавата.
Ах, малое птушаня! Хіба яна ведала, што нарабіла сваімі словамі? I калі толькі высачыла сваімі цікаўнымі вочкамі, паперадзе чалядніц і грыдняў? Лада як прачытала ейныя думкі, голасней запрычытала перад княгіняй:
— Забі мяне, уладарка, за тое, што я нічога не бачыла! У галаву мне не прыходзіла, што старэйшая князёўна, такая разумная, такая вучоная, да смерда...
— Сціхні! — Княгіня гнеўна штурханула пакаёўку, так што тая ажно пахіснулася.— Каб я болей ніводнага слова пра гэта не чула! Іначай...
Лада сцялася, змоўкла, ажно сцепанулася, нібыта па ёй хвастанулі лазінай.
— Ты любіш Прадыславу? — запыталася княгіня ў малодшай дачкі.
— Люблю! — прыціснулася тая ўсім сваім маленькім цельцам да сястры.
— Тады... тады пакляніся вось тут, перад абразом, што ты ніколі, нідзе...
— А калі яна зноў пойдзе... туды, да смердаў? — наіўна здзівілася дзяўчынка.
— Яна не пойдзе больш ніколі.
— Матуля! — ускінулася Прадыслава.
— He, мая разумная дачушка, не перапыняй. Няўжо ты ніколі не думала пра тое, чым заплаціць гэты... гэты смерд за тое, што насмеліўся кахаць цябе? Бачу, што ні аб чым не думала...
Прадыслава глядзела на маці. Яна ведала, што Раман — у поўнай уладзе бацькі, але пачуццё туманіла голаў, і думкі пра тое, чым усё абернецца, яна адганяла. Але маці жорстка і проста дадала:
— Яго заб’юць лазінамі... да смерці.
Гэта праўда. Дзяўчына здрыганулася. Яна першы раз з усёй выразнасцю адчула, якая небяспека навісла над каханым. Гэтую залацістую галаву, твар анёла з фрэскі, залье кроў, сінімі пісягамі пакрыецца цела,
а пасля яно ападзе, як колас пад бязлітасным сярпом... Такое даводзілася бачыць, і не раз, аднак тады гэта былі чужыя, невядомыя людзі, і то — бегла прэч, плакала, а маці суцяшала тым, што гэтак заведзена здаўна, і не сёння мяняць жорсткія законы прымусу. I яшчэ адчула Прадыслава — ніколі не стане маці заступацца за Рамана, нават калі будзе шкадаваць яго і шкадаваць яе. I тая, як адчуўшы даччыны думкі, дадала:
— I гэта смерць будзе на табе, Прадыслава. I — ганьба.
Працяглае маўчанне павісла ў пакоі, толькі затрапяталася, затрымцела свечка, нібы нейчы цяжкі, злавесны подых праляцеў над ёю. Маўчала Градыслава, са спачуваннем гледзячы на старэйшую сястру, сцішылася ля ног княгіні Лада, а сама княгіня зажмурылася — можа, пабаялася, каб дачка не ўбачыла слёзы ў ейных вачах? Але Прадыслава не глядзела на яе, яна не спускала вачэй са свечкі. А там, у полымі, як згаралі, адна за адной, светлыя, бесклапотныя карціны гэтага лета. I тады яна асунулася ўніз, каб не бачыць полымя, каб не згарала самае дарагое для яе...
5
Прадыслава зноў выйшла да Дзвіны. Але цяпер, на світанні, рака была іншая, чым некалькі гадзін назад, калі Прадыслава вярталася ад Рамана. Клубы белага туману віліся над чорнаю халоднай паверхняю, якая паступова святлела, рабілася сіняй; і туман павольна асядаў у нізіне, апаўшы на дол буйнымі кроплямі расы. Імкліва несла рака сваё шырокае гнуткае цела, бясшумна слізгацела паміж хмызняку і гонкіх соснаў, што раслі на пясчаных берагах. He адчуваючы холаду, Прадыслава прысела на шурпаты камень, што ляжаў над самым абрывам. Яе пантофлікі і падол прамоклі ад расы, але твар гарэў.
Толькі што гаварыла з маці, а здаецца, што прайшлі вякі. Калі яна ачуняла, маці паклала яе на спальную лаву, падвярнула коўдру. I выйшла. А яна, хаця
і дрыжалі рукі і слабасць агортвала цела, не магла ляжаць. Здалося ёй, што ў святліцы духата...
Пакуль ішла, вярталіся сілы. Нібы чароўныя лекі, уліваўся ў грудзі ранішні холад. У апошні час яна прывыкла да прасторы, да неба над галавой, ужо не баялася ночы, і багі Раманавы былі вадой, зямлёй, сонцам...
Успомніла яго — і так балюча сціснула сэрца нязнаная раней туга, што ледзь стрымала крык.
Нашто тады яна пайшла з Брачыславай! He было б той ночы — яна ніколі б і не даведалася, якім іпчасцем можа быць звычайны поціск рукі, як можа кружыцца галава ад блізкасці дужага, цёплага цела. Ніколі не ведала б, колькі смутку, ласкі і пакоры бывае ў вачах у мужчыны.
Яна заўсёды была раўнадушная да лісліва-бойкіх гаворак сватоў, да тых, хто хацеў з ёй звязаць сваё жыццё. He ў сямейным шчасці ўяўляўся лёс. Яе павінна было чакаць наперадзе нешта асаблівае, вялікае. I таму хітрыкі сватоў здаваліся пасткай, у якую хочуць яе завабіць.
. Чаму ж сустрэча на пыльнай гарачай дарозе імгненна перайначыла ўсё, падхапіла і панесла па нейкай невядомай, страшнаватай, але прывабнай плыні? Прадыслава аднойчы бачыла, як пачыналася паводка: нерухомая, скаваная рака аж выгіналася — адтуль, з яе глыбіняў, узнімалася магутная неадольная сіла. Глуха патрэскваў лёд і нечакана са страшэнным грукатам зламаўся, з трэшчыны са свістам вырвалася вада, і тады, выбіўшыся на прастору, гэтая сіла пачала ламаць і крышыць усё навокал.
Такое ж пачуццё было ў яе некалькі гадзін назад, калі абдымалі яе дужыя рукі любага, калі над вухам гучалі яго шчырыя, добрыя словы.
«Ты— наша»,— сказаў ён даўно, на купальскую ноч. Напэўна, гэта так і ёсць. I цячэ ў яе крыві сок навакольных бяроз. Раптам захацелася стаць адной з іх — лёгкай, светлай. Заплятаць зялёныя косы, глядзецца ў люстраную роўнядзь Дзвіны і шаптаць каханаму ўсё, аб чым спявае душа... Каханаму... I ці не ўсё роўна, у чым ён будзе — у бліскучым дарагім каптане ці ў саматканай кашулі! Абы былі побач гэтыя вочы — сінія іскрынкі, доўгія цёмныя вейкі і мудрасць яго —
спрадвечная, суровая мудрасць замшэлых старых ялін, бяздонных лясных азёр, камяністай пясчанай зямлі. Перад імі слабой і бляклай здавалася тая мудрасць, якой вучылі старыя кнігі.
Яна дастала абразок, які заўсёды вісеў на шыі на доўгім залатым ланцужку. Пранікнёныя вочы Багародзіцы глянулі ёй проста ў душу. Пякучы сорам апаліў Прадыславу. Як яна магла забыць усё, чаму вучылі яе?
Моц Духу, які пераадольвае ўсе зямныя спакусы для таго, каб узняцца да сапраўднага разумення сутнасці жыцця? Дзе яна, гэтая моц? Страчана ў нізкім будане з яловых лапак? Ці ж гэта яна марыла атрымаць ад жыцця? Павісла на тоненькім валаску паміж небам і зямлёй. Варта зварухнуцца — і абарвецца валасок. I тады грэшніца грымнецца ў самае пекла. А пекла —гэта яхідная ўсмешка дзядзькі Барыса, люты твар бацькі, кпіны і дакоры за плячыма і, нарэшце, скрываўленая Раманава спіна. Упершыню яна адчула, што не можа жыць так, як ёй хочацца, што па руках і нагах звязваюць яе зямныя законы. Яна са сваімі думкамі, са сваім разуменнем жыцця варожая ўсяму таму, чым жыла раней, і ніхто не прыме яе, ніхто не падасць руку.
Хіба што зарослы травой бераг Дзвіны, росны луг ды лес у сіняй ранішняй смузе — яны прымуць яе, абароняць. Але не тут ляжыць яе дарога, не тут...
Яна пачынала трызніць. I ўжо не заўважыла, як споўз з плячэй плашч, распляліся косы і рассыпаліся валасы.
Бела-чорная сарока, якая даўно цікавала за бліскучай залатой засцежкай, нарэшце асмялела. Яна бокам, увесь час насцярожана азіраючыся, падскочыла да каменя і дзеўбанула засцежку. Але тут жа адскочыла і з шумам паляцела прэч.
Прадыслава ачуняла, агледзелася. Там, дзе на паўнеба разгарэўся ўсход, над белай ад туманоў зямлёй выплывала сонца. Спачатку невялікі чырвоны кавалак яго прарэзаўся скрозь вогненныя палосы. Потым яшчэ і яшчэ — і раптоўна нібы хто жменяй сыпануў золата на вершаліны дрэў, на луг, што аж зазіхацеў безліччу рознакаляровых агеньчыкаў. Прадыслава стала на калені і перасохлымі вуснамі зашаптала малітву.
У думкі вяртаўся спакой. Праўда, быў ён цяжкі і халодны, як камень. I здалося, што камень гэты назаўсёды прыціснуў яе.
Сонца лашчыла плечы. Дыміўся, курэў луг. За ім ледзь былі відаць пазлацаныя крыжы Сафійскай царквы. Яна глядзела на іх.
«Мне хацелася калісьці стаць бессмяротнай. Хацелася вялікіх спраў, подзвігаў,— думала яна, стоячы на каленях.— Што ж, хіба гэтае жаданне знікла? Так, але толькі на імгненне. Я рыхтавала сябе з маладых гадоў да служэння вышэйшаму, што ёсць на зямлі,— Богу. Гэта тое, дзеля чаго я жыву. I калі мне зараз цяжка — значыць, сапраўды нялёгка развітвацца са спакусамі жыцця. Але інакш я ніколі не змагу ўзнесціся духам над шэрай будзённасцю зямных спраў. Тым вышэй будзе маё адрачэнне ад зямнога. Так, толькі адрачэнне...»
КНІГІ ОНЛАЙН
