Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
Успомніўшы пра бацьку, Прадыслава ўздрыгнула і яшчэ шчыльней загарнулася ў пурпуровы, з дыямантавай засцежкай плашч — падарунак маці. «Цікава, што будуць рабіць бацькі, калі даведаюцца, дзе сёння яна была? Матуля, канечне, будзе моўчкі плакаць у сваёй святліцы. Яна стала зусім чужая. А бацька? Пабаіцца за свой гонар. Баіцца, каб не паднялі яго сям’ю на смех. Асабліва асцерагаецца брата Барыса — вялікага князя полацкага. Той не прапусціць нічога, за што можна было б папікнуць.
Але ўвогуле князь Барыс — добры, толькі вось заклапочаны ён адносінамі паміж ім, вялікім князем, і астатнімі шасцю братамі, сынамі дзеда Усяслава Чарадзея. Казаў неяк бацька, што палымяная кроў дзедава ва ўсіх іх бушуе, ад таго бываюць нязгоды паміж Давыдам, Глебам, Георгіем — ды і іншымі. Тады збіраюцца браты ў Сафіі і там, у храме, супакойвае іх епіскап. Нездарма ж храм названы так — сапраўды, нібыта лунае над ім Мудрасць Божая — Сафія...
Але, папраўдзе, што, калі дазнаецца князь Барыс пра ейнае падарожжа? Давядзецца апраўдвацца: хацела, маўляў, паглядзець, як смерды Купалле спраў-
Грыдні — члены княжацкай дружыны.
ляюць. Дзед Усяслаў, бывала, сам праз вогнішча ў маладосці скакаў, дый і ў старасці любіў глядзець, як іншыя, падабраўшы адзежыны, перамахвалі праз чырвоныя каснікі агню. Але ці паверыць мудры дзядзька? Гляне пранікліва, і здасца, што вочы кудысьці ў самую глыбіню душы зазірнулі...»
Уявіўшы сабе твар дзядзькі, Прадыслава ледзь не павярнула назад. Але глянула на чалядніцу, што нетаропка шыбавала ўперадзе, і зноў паскорыла крок. Яны ўжо былі за гарадской сцяной. Ціха і цёмна было на бязлюднай дарозе. Наперадзе, над чорным няроўным сілуэтам блізкага лесу, узнімаўся вялізны чырвоны маладзік. Даўно не бачыла Прадыслава такой ночы. Дома клаліся рана, калі толькі пачынала шарэць. Праўда, яна яшчэ чытала пры свечцы — ды ўсё роўна, хіба многа ўбачыш з вузкага акна святліцы? Кавалак зорнага неба ды двор. А цяпер яна ішла па цёплай яшчэ дарозе, а ў твар злёгку дыхала халаднаватая вільгаць ад Дзвіны, і дзяўчына сама сабе здавалася бездапаможнай і маленькай у гэтай неабдымнай прасторы. Дрэвы выдавалі нерухома-чорнымі, аблітыя чырванаватым святлом, а зоркі спусціліся нізка і былі вялізнымі, жывымі,
I Брачыслава перамлнілася. Твар пабляднеў, вакол вачэй — вялікія цені. Ад гэтага твар здаецца незнаёмым, нібы ў душы смяецца яна з князёўны, завабіўшы яе немаведама куды. Прадыслава моцна сціснула кулакі, пазногці ўпіліся ў далонь. Сцяла зубы, каб не выдаць свайго страху.
Аднекуль збоку пачулася песня. Яна ўсё шырылася, і вось ужо бліснула святло. Некалькі крокаў — і дзяўчаты выйшлі на шырокую лясную прагаліну. Ярка гарэла вогнішча, пастрэльвала вугольчыкамі. Дзяўчаты ў саматканых андараках, зрэбных кашулях з металічнымі недарагімі грыўнямі на шыях і хлопцы ў вышытых кашулях вадзілі вакол яго карагод. Брачыслава спынілася.
— Падыдзем? — спыталася, і было відаць, што яна прагне быць там.
— Ідзі адна, я пагляджу адсюль.
Прадыславу балюча ўкалола тое, што тут, у лесе, дзяўчына гаварыла з ёй, нібы з раўнёю. Але тая, здаецца, не чула. Пырхнула птушкай да вогнішча.
Прадыслава прысела на сухі невысокі пянёк. Некалькі дрэў засланялі яе ад чужых вачэй, а сама яна бачыла ўсіх, хто быў на прагаліне. Дзівілася яна, якія вясёлыя, адкрытыя твары ў іх! Няма ні страху, ні прыніжанасці. Гэта таму, што тут яны — гаспадары, тут ніхто іх не абражае, не гоніць.
I Брачыслава з імі. Расчырванелася. Трымае яе за руку нейкі хлопец, а ў яе ўсмешка з вуснаў не сыходзіць. А як спявае! I песні тут зусім другія, чым дома,— імклівыя, жартоўныя. Ад іх і самой спяваць хочацца і бегаць тут, ля вогнішча, і скакаць. Ну які тут грэх? Проста весяляцца людзі. Вунь высокі, цыбаты чалавек так смешна, па-жураўлінаму раскінуў ногі і рукі, скачучы цераз полымя. Дзяўчына, забыўшыся пра ўсё, звонка засмяялася. I здрыганулася ад нечаканасці — перад ёй стаяў Раман. Чырвоныя водбліскі агню клаліся на ягоны твар. Радасць, неўтаймаваная дзіцячая радасць была на ім.
— Вось добра, што свята... I ты тут!
— Паганскія ігрышчы святая царква забараняе,— упарта сказала Прадыслава, апусціўшы галаву, каб не бачыць гэтай ягонай радасці.
— Паганскія? Дурненькая ты. Гэта ў вашай царкве сумна, ні радасці там, ні цеплаты. Нашы багі добрыя, таму што яны не на небе, а на зямлі жывуць. Разам з намі. Пойдзем, я табе пакажу іх.
He чакаючы адказу, узяў яе за руку. I дзіўна было Прадыславе, што яе, княжацкую дачку, вядзе, як раўню, за сабой просты чалавек. Але самае нязвыклае, ад чаго кружылася галава, было тое, што ёй невыказна добра і трывожна з гэтым русавалосым хлопцам у лапцях.
А ён ішоў па лесе, нібы гаспадар. Прыгінаў галіны, дакранаючыся да іх, нібы да жывых. I Прадыславе ўжо зусім не страшна была цемра, яна ішла побач з Раманам, і сном — доўгім, трапяткім сном — здаваўся дотык дужага гарачага пляча. Нібы ўсё гэта ўжо было з ёй калісьці — дзе, як? У сне ці другім жыцці?
«Можа, я ніколі не нараджалася і ніколі не памірала, была заўсёды — як гэтыя яліны, як гэты маладзік?»
Вузкая сцяжынка прывяла іх да Дзвіны. I яны сталі проста над абрывам. Над імі вісеў маладзік — ён ужо
быў невялікі, як сярэбраная грыўня, і казачна-прыгожымі здаваліся ў яго святле зямля і лес. Унізе блішчала і пералівалася, як дарагая плашчаніца, водная роўнядзь.
— Тут недзе жыве мая знаёмая русалка,— шапнуў Раман. I, нібы ў пацвярджэнне гэтага, ціхі плёскат пачуўся ў рацэ.— Яна заўсёды падганяе да мяне рыбін. Яна добрая. Калі плаваю — жартуе. Пырскае з-за кустоў. Але хутка іхні дзень, адсвяткуюць яго — і канец гульням іхнім. Пачнуць з дрэў падаць.
— I што ж яны, забіваюцца?
— Напэўна ж, бо нават спяваюць тады:
Русалачкі, зямляначкі, На дуб лезлі, кару грызлі, Зваліліся, забіліся.
— Шкада яе, тваёй русалкі.
— Нічога. Яна вясной зноў ажыве. Прыйдзе на старое месца.
— А вунь там, пад старым дубам, жыве лясун. Ён насмешнік, але, калі пакінеш яму арэхаў у дупле, ніколі не кране. Чуеш — ён гаворыць елкам, каб яны цябе не калолі.
Прадыславе здавалася — яна сапраўды чуе невыразны шэпт. Яна раптоўна паверыла Раману, гэтай сярэбранай ночы. Тут гаварылі дрэвы, густа, да дурману, пахла хвояй і жылі добрыя, незвычайныя істоты, пра якія — Прадыслава цяпер помніла гэта — казала ёй бабка Рагнеда. Бабка так і не стала сапраўднай хрысціянкай. Яна хадзіла ў хорам, але ў цераме стаялі не іконы, а драўляны бог Сварог, маленькі і пачарнелы ад часу. На покуце віселі нейкія травы, і пахла гэтак жа, як і цяпер, у начным лесе. I міжволі ў памяці Прадыславы паўстала даўняе: яна з парэзаным пальцам прыбегла да бабулі, а тая, схіліўшыся, шэпча над ёй чараўнічыя словы:
— Русалкі-сястрыцы, дайце кропельку вадзіцы, загаіце рану Прадыславе-дзявіцы. А я бяду на глыбокую ваду адвяду...
Яна раптам паўтарыла іх услых. А Раман узрадаваўся. Вочы яго засвяціліся.
— Бачыш, і ты ж вырасла з гэтай зямлі. Ты — наша. Людзі кажуць, што продак твой — вялікі Уch-
слаў — ад варажбы нарадзіўся. I гэта кроў у табе загаварыла словамі старымі.
Ён змоўк. Другія словы ўжо гатовы былі сарвацца з яго вуснаў, але ён стараўся стрымаць іх — баяўся напалохаць дзяўчыну. А яна глядзела ўніз — там ярка гарэла саламянае пудзіла, і дзяўчаты зладжана спявалі:
Купала на Йвана!
А ў нас сянні вартоўна ноч...
Змяя ходзіць, кароў доіць...
Яна адчувала, як у яе жылы атрутай уліваліся гэтыя словы, зачароўваючы і адбіраючы сілы. Ёй раптам стала страшна, нібы зараз павінна было збыцца нешта незвычайнае. Міма прабегла дзяўчына, за ёй — хлопец. Яны заліваліся смехам. Хлопец схапіў яе за плечы, павярнуў да сябе. Яна замоўкла, і раптам у цішыню ўварваліся словы. Першароднай страсцю веяла ад іх, нібы гэтыя двое былі адны на зямлі.
Прадыслава не магла нават зварухнуцца. I з ёй побач быў Раман. I калі ён працягнуў да яе гарачыя рукі, яна памкнулася да іх, увайшла ў іх кола. Адчула, як моцна і востра пахла хвояй, але знайшла ў сабе сілы — і адштурхнула.
4
Недалёка ад Дзвіны, у высокім густым ельніку, стаіць будан. Ніхто нават днём не знойдзе яго: для гэтага патрэбна доўга, хаваючы твар ад калючых галін, ісці ў глыб ельяіку. Каму будзе ахвота лезці ў такі гушчар?
Але толькі сцямнее і ў небе зазіхаціць першая вячэрняя зорка — тады маленькая, да самых вачэй захутаная дзявочая постаць асцярожна прабіраецца ў будан. Там яе ўжо чакаюць.
— Любая мая, любая, любая! — I лбом — у яе калені. Доўга не размыкае рук. А потым вуснамі знаходзіць яе вочы, бровы. Яны мяккія. I прыгожыя. Але зараз ён гэтага не бачыць. Пазней, калі пабляднее неба, ён будзе прагна ўглядацца ў іх, запамінаць — на цэлы доўгі дзень. Ды толькі мала адведзена тых імгненняў — будзе спяшацца Прадыслава, будуць
дрыжаць яе рукі, і зноў словы, якія ён хоча сказаць ёй, будуць цэлы дзень ірвацца з сэрца: «Любая мая, любая, любая!»
А вось яе вусны. Гарачыя, нецярплівыя. I — салёныя.
— Што з табой, Прадыслава? Ты плачаш? Навошта?
Навошта — гэта ён добра ведае. Але, нягледзячы на ўсе спатканні, не пройдзеная імі мяжа. Занадта ён кахае яе.
— Табе добра са мной, Прадыслава? Добра? Хіба гэта грэх, калі нам так добра?
Ён лашчыць яе, як малое дзіця. Гушкае на сваіх каленях, і яна супакойваецца.
— Раман, ты мне так і не расказаў пра купальскую ноч. Пра яе столькі цудаў расказваюць. Хацела гэта зрабіць Брачыслава, але я не згадзілася — ты ж раскажаш мне лепей.
— У купальскую ноч зямля раскрывае перад чалавекам усе свае багацці: выбірай, што хочаш. Але злыя духі не даюць: калі ўсе людзі будуць шчаслівыя — што ж застанецца на зямлі рабіць?
— Чаму ты не пайшоў шукаць тое, што зямля раскрывае перад чалавекам? — Яна ведае, чаму. Але ж такі ўжо чалавек, асабліва жанчына, што ёй хочацца бясконца чуць адно і тое ж, калі яно прыемнае. I ён адказвае:
— На Купалу ўсе папараць-кветку шукаюць. I я яе шукаў. I вось бачыш — знайшоў. Такой ні ў кога болып няма.
— I ў мяне ты адзіны такі. Прыгожы. Яшчэ ёсць адзін — у нішы Неа Моні на Хіосе. Але куды яму да цябе? Ён жа ўсяго толькі анёл...
Ён не зусім разумее, пра што яна гаворыць. Удыхае пах яе валасоў, шчыльней горне да сябе. Яна змаўкае на паўслове, цягнецца да яго... У дзірцы над галавой бачыць дрыжачую прыгажуню зорку.
КНІГІ ОНЛАЙН
