Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
А інакш нельга ў гэтым злосным, несправядлівым свеце. Вось бацька — як яму хочацца пры яе дапамозе дабіцца нечага свайго! Збавіць яе ў больш-менш прыстойныя рукі. А не захоча сама — прымусяць. Гордая Рагнеда не захацела аднойчы разуць свайго нарачонага — прымусілі. I яе змогуць. Мячом адваююць — і, як Рагнеду, у далёкія кіеўскія землі памчаць. Усё змогуць — аж пакуль не скіне яна з сябе ўсе зямныя ланцугі. I ўсё ж якая іронія лёсу — іменна цяпер, калі яна, хоць на імгненне, адчула непаўторную прывабнасць таго, што людзі называюць каханнем, ёй трэба развітацца з ім...
Прадыслава ўстала, доўгім позіркам абвяла ваколіцу. Злева, за паваротам, пачыналіся крывыя полацкія вуліцы. Справа, ля самага берага, вілася вузкая сцяжынка. Калі ісці па ёй гадзіны са дзве — можна было як найкарацей прыйсці да Прэабражэнскага манастыра. Невысокі, са старымі з бярвенняў сенцамі, ён быў добра знаёмы дзяўчыне. Жонка Рамана Усяславіча, яе цётка, была там ігуменняй. Прадыслава часта хадзіла туды і любіла прапахлыя ладанам кялейкі, строгую ўдумлівую цішыню і нейкую асаблівую мудрасць гэтага манастыра. «Вось там яна можа знайсці спакой, навучыцца цішыні і развазе. Там яна зможа стаць незалежнай, і ніякія зямныя турботы не змогуць крануць яе душу».
Яна рашуча пачала спускацца з высокага абрыва...
Залатымі свечамі стаялі ля цёмна-зялёных ялін асінкі, бесперапынна дрыжалі-трымцелі пад ветрам — яшчэ цёплым, але ўжо з адчувальнымі струменямі холаду, які ішоў з далёкіх паўночных краін, дзе жыве бог маразоў Зюзя са сваёй ледзяной паліцай. Шэраружовае каменне, з якога быў складзены падмурак манастырскай будыніны, час ад часу выблісквала зіхоткімі іскрынкамі слюды. Ігумення, побач з якою ішла Прадыслава, рухалася павольна, абвіслыя шчокі яе былі пакрытыя зморшчынамі, нібы танюткія барозны ад пралітых слёз.
— Дзіця маё, свет сапраўды жорсткі,— гаварыла яна, і тонкія пальцы яе, пераплеценыя перад грудзямі, нібы яна, нават ідучы, аберагала сябе ад усялякіх нечаканасцей, нервова ўздрыгвалі.— Але ж ты такая маладая, прыгожая. Ды і бацька твой можа ўзлавацца на мяне, а табе вядома, што княжацкі гнеў горш за лютага звера.
— Любая цётухна, бацька не асмеліцца пярэчыць майму пострыгу — куды ні зірні, усюды свет Хрыстовы дасягае, і язычнікі ўпотай робяць трэбы. Вялікі гэта гонар для любой сям’і, калі нехта з дзяцей ідзе ў манастыр заступацца за родных людзей перад Госпадам.
— Але ці толькі гэта прывяло цябе да мяне, пляменніца? Хаця і спавядалася ты перад айцом Нікіфарам, але непарушная таямніца споведзі, і не ведаю я, ці ўсю праўду кажаш ты мне. Нешта гняце цябе, дзяўчына. Пра тое, чым поўніцца сэрца, лепей раскажы зараз.
Спынілася Прадыслава, угледзелася ў жоўты, ацёчны твар ігуменні. Зусім ціха запыталася:
— Скажы мне, ці любіла ты каго, апроч князя Рамана? Ды і яго — як кахала? Спакойна і ласкава ці ліхаманкава, нібы навалілася на цябе хвароба, Трасца, і не дае спачыну?
Мацней, уладарней прашалясцеў над імі вецер, пасыпалася жоўтае лісце на чорныя покрывы дзвюх жанчын. Старэйшая падышла да бярозы, абняла каржакаваты, дзе-нідзе з белай атласістай бяростай ствол, прыціснулася зачырванелай шчакой да яго. Глуха прагаварыла:
— Расказвай усё, Прадыслава...
А калі, уткнуўшыся ў яе падол, скончыла дзяўчына сваю споведзь, спачувальна пагладзіла пляменніцу па галаве.
— Калі ты перамагла сябе, калі так рашыла — што ж, прымем твой пострыг у дзень святой Ефрасінні Александрыйскай...
...Упалі на гладкую, вымытую да жаўцізны падлогу доўгія тоўстыя пасмы русых валасоў. Адна мякка абкруцілася вакол рукі ігуменні. Тая таропка страсянула рукой.
...Халоднае вострае лязо каля шыі. Нізка, ля самых каленяў ігуменні — схіленая галава. Проста перад вачыма — дзірка ад сучка, там яшчэ не высахла вада, якой толькі што мылі падлогу. Бяздумна звініць у галаве. А зверху голас — затоена-радасны:
— Пастрыгаем цябе, сястра, пад іменем Ефрасінні...
Заплюшчыўшы вочы, яна злёгку пагладжвала шурпатую, прыгожага карычневага колеру, кнігу, з асалодай адчуваючы, якое мноства мудрых думак тоіцца ў агромністым тоўстым фаліянце. Пяць новых кніг прывезлі ў манастыр з далёкай Візантыі. Аж пяць кніг! Як баялася яна, што не давязуць іх да Полацка.
I не таму баялася, што вялікія грошы за іх заплачаны — кніга даражэй за ўсякае багацце,— а таму, што купцоў час ад часу рабаваць пачалі на Полаччыне. Раней такога не было. Слабее княства! Адным толькі ўдасца выратаваць яго — мудрасцю. Вось чаму так прагна імкнецца яна будаваць новыя школы. Колькі іх ужо? Пяць. Тут, у Сяльцы, тры і дзве ў самім Полацку: пры Сафіі і царкве Багародзіцы. He толькі дзяўчат вучаць у іх, але і хлопцаў. Сэрца ў яе заўсёды шчыміць, калі бачыць яна, як учарашнія спалоханыя падлеткі ўпэўнена складаюць літары ў мудрыя, павучальныя сказы, вучацца спасцігаць сябе, сваю зямлю.
«Інія сядоша на Дзвіне і нарекошася палачане,. рэчкі дзеля яжэ втечэць в Дзвіну, імянем Полата, от сея прозвашася палачане...»
Па-рознаму вучыць іх сама Ефрасіння. Дзяўчаткам расказвае пра пакорлівасць і рахманасць святых мучаніц. А хлопчыкам... Хай загараюцца вочы іх святой
любоўю да радзімы, хай ведаюць яны, што не толькі чужыя землі родзяць разумных і слынных людзей. Пра Рагвалода гаварыла ім, пра княгіню Рагнеду, пра Усяслава Мудрага.
Калі будуць людзі полацкія граматай валодаць так, як мячамі,— ніхто іх не пераможа.
Першая ў краі бібліятэка! Кожная кніга тут — часцінка яе душы. Купляла, абменьвала на другія. Перапісвала тут, у манастыры. Вучыла гэтаму і другіх. Колькі перапісчыкаў рыпяць зараз пёрамі ў келлях! А раней было іх усяго дзве — старая Еўпраксія і Васіліса. Ды і то — колькі памылак было ў іх! Спяшаліся, абы болей кніг, абы болей прыбытку цётчынаму манастыру. Яна выпрасіла іх да сябе, у Сялец. А ўжо тут, на свабодзе, узялася за іх. За кожную памылку — дзень пасціцца. А інакш нельга было: вучыліся ў гэ7 тых дзвюх другія манашкі. Павінны яны былі добра помніць: кніга — святыня. Псаваць яе плямай або апіскай — самы вялікі грэх.
— Маці-настаяцельніца!
Ціхі шэпт яна ўчула адразу, але не даўмелася, што клічуць яе. Ніяк не магла яшчэ ўсё звыкнуцца, што ў свае няпоўныя трыццаць гадоў яна — ігумення вялікага і багатага манастыра.
— Маці-настаяцельніца!
Сястра Яўстахія, добрая тоўстая кабета, стаяла каля яе.
— Нейкая жанчына з дзіцем плача, просіць, каб вас паклікалі.
— А ты сказала ёй, што я выходжу да міран пасля ранішняй малітвы?
— Яна толькі што прыйшла. Бяда ў яе, пэўна.
Ефрасіння ўздыхнула. Перад тым, як выйсці да людзей, якія неслі ў манастыр свае крыўды, хваробы і гора, яна доўга малілася, рыхтавала сябе. I тады ўлівалася ў яе нейкая незразумелая сіла. I Ефрасіння, нібы баючыся растраціць гэтую сілу, не спяшаючыся ішла на двор, і манашкі хрысціліся, гледзячы на яе бледны твар — суровы і ўпэўнены. А на двары ўжо стаялі людзі, і ў іхніх вачах была роспач і надзея. Надзея на лішнюю грыўню, якая дапаможа вырвацца з учэпістых рук ліхвяра, на цуда, якое дасць спакой сям’і.
I ігумення раздавала ім медныя грыўні, лячыла. Але цяпер у душы была нейкая слабасць — Ефрасіння ведала, колькі намаганняў прыйдзецца ёй патраціць на тое, каб сустрэць нечаканую наведвальніцу. Яна ўсё яшчэ марудзіла, гледзячы на дзверы. Але там раптоўна паказалася цёмная вялікая хустка, што ледзь не да каленяў вісела на худой дзяўчынцы. Дзве шэранькія коскі целяпаліся вакол бураватага ад загару тварыка. Дзяўчынка імкліва, нібы ведаючы, да каго ісці, спынілася перад ігуменняй і якую хвілю, не міргаючы, глядзела на яе. I нечакана ўсміхнулася радаснай, наіўнай усмешкай:
— А я сама прыйшла сюды. He сцярпела. А матуля там баіцца... без дазволу... А колькі тут кніг! I такія прыгожыя! А вы добрая, праўда? У вас вочы добрыя...
Нешта нібы кальнула Ефрасінню. Рэдка бачыла яна адкрытыя, смелыя вочы — болей у іх быў спалох. Яна ўжо з няяснай сімпатыяй угледзелася ў малую.
«Колькі ёй можа быць гадоў? Дзесяць — дванаццаць. А тварык нейкі нязвыклы — смуглявы. I вочы вялікія, цёмныя. Нешта нібы нагадвае ёй. Але што?»
Яна задуменна пацерла лоб і ўбачыла, што нават манашка, якая перабірала кнігі, здзівілася ад гэтае дзяўчацінай смеласці. I, чамусьці развесяліўшыся, уладна сказала ёй:
— Ідзі, вядзі сюды другую.
...Згорбленая, уся нейкая змэнчаная жанчына ўвайшла ў бібліятэку і адразу кінулася да ног ігуменні:
— Ратуй мяне, прападобная! Ратуй, бо выходзіць душа з мяне праз тваю міласць!
Яна ўзняла заплаканы твар. Цёмныя вочы з пачырванелымі вейкамі жалобна міргалі. Бяскроўныя вусны прыадкрывалі бяззубы рот. Убачыўшы, як адразу пастражэлі і звузіліся ад нечаканасці зрэнкі ў ігуменні, кабета заплакала ўголас:
— А Божа ж мой, Божа міласэрны! А няўжо ж ты караеш мяне ды за тое, што бацьку свайго паслухалася і да цябе не пайшла!
— Сціхні! He чапай Бога, нечасцівая! — голасна ўсклікнула ігумення, і кабета сціхла, закрыўшы твар рукамі, і толькі ад прыглушанага плачу безупынку трэсліся яе плечы.
— Ну, скажы ты, што з тваёй маці здарылася? — Ефрасіння перавяла позірк на дачку.
Дзяўчынка таксама сцішылася ад гэтага сярдзітага голасу і, нібы адразу стаўшы яшчэ меншай, пачала расказваць тонкім пявучым галаском:
— Матуля вучылася ў вашым манастыры, якраз калі вы ігуменняй сталі. Але дзед яе ўсё роўна замуж выдаў. Татка наш хаця і мужык, але ён багаты. I прагны такі. А матуля грамату любіць. I кнігі. I мяне чытаць навучыла. А татка б’е яе за гэта.
— О-о-ох, ды яшчэ як б’е! — са стогнам заенчыла маці.— Кажа, што яму мая навука шкодзіць, бо за кніжкай я на ўсё забываюся. Але як жа мне жыць без яе? Зачаравала яна мяне, знахаркі якія ні лячылі — нічога не дапамагае! У мяне адна ўсяго кніжка — пра мучанікаў святых. Бацька яшчэ купляў. А каб яшчэ прачытаць, я купцу парася аддала. Вось мужык і збіў на горкі яблык, ды і выгнаў. «Ідзі,— кажа,— да сваёй Ефрасінні, хай яна сама насланнё тое здыме, што на цябе наслала». I дачку за мной выштурхнуў. Іх чацвёра ў мяне, ды толькі гэта грамату ведае, і ў яе ў вачах кніга адна. Вой, што рабіць мне, што мне рабіць!
Ефрасіння пазнавала яе. У зморшчаным, збялелым твары ледзь улоўна праступалі рысы чырванашчокай, маленькай і жвавай Еўпраксіі, лепшай і самай здольнай яе вучаніцы. Бацька, збяднелы купец, хацеў назаўсёды аддаць яе ў манастыр, але потым раптоўна забраў, каб выдаць замуж.
КНІГІ ОНЛАЙН
