Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
А пазней, хаця і зноўку ў суправаджэнні Баркулабіхі і Марылькі, гуляла Еўка па вуліцах маленькага гарадка разам з Марцінам. Жанчын кранула, што, дзеля таго каб яшчэ раз пабыць з дзяўчынай, малады вучоны павярнуў назад і ўвесь дзень пехам ішоў да Лысы. Як і ў першы вечар, яны зайшлі далёка, ажно пакуль вясёлы гоман каля карчмы стаў ледзь чутны, і спахапіліся, калі ззаду забурчала Баркулабіха і стала скардзіцца на ногі:
— Старая я, паненкі мае, каб вось так па дарогах бегаць. А была ж я калісьці... Адна нага тут, другая там. Але й капейка сціраецца, не тое што чалавек...
Тады яны павярнулі назад. Поўня ярка і велічна свяцілася ў небе, і лёгкія, як пёркі, аблокі, мімаходзь захіляючы яе, давалі адчуванне трапяткой замілаванасці, як быццам і гэтая ноч разам з Еўкай святкавала росквіт, маладую напоўненасць жыцця і забыццё ўсяго цяжкага і гаротнага. Мароз палягчэў, вольна і лёгка дыхалася грудзям. Насустрач ім пранесліся коні, далёка па заціхлых палях разнеслася бомканне званочкаў, пласт снегу сарваўся з дуба і абсыпаў іх пякучым, церушлівым сняжком...
— Вы пытаецеся, што я хачу рабіць? — запытаўся Марцін пасля нядоўгага маўчання.— Вы ж ведаеце, што папа рымскі некалі прыслаў князю Вітаўту карону. Але згамавалі яе панове паляцы12. He хочацца ім, каб мы сталі незалежнымі. Мяркую папрацаваць на славу нашага Княства, каб не загінула яно, не знікла і не растварылася ў Кароне. Мова ў нас свая, і звычкі свае, і хочацца нам з Каронаю жыць у міры і дружбе, але не васаламі быць, а суседзямі... Так, як было да Уніі Крэўскай...
— He будзе гэтага ніколі! — аж падскочыла Марылька.— Краіну раздзіраюць надвое! Праўду кажуць, што ваша шляхта толькі разлад і смуту сее!
— Ціха, дзіця, супыніся! — перапыніла яе Баркулабіха, якая адразу змоўкла, калі загаварыў Марцін,— не так гэта проста... Вось і мае бацькі ўзялі каталіцтва, адракліся ад продкаў, таму што не было ім ходу. А так стаў бацька замкавым ураднікам пры двары, а мяне каралева Бона пані Беаце перадала, калі замуж выдавала. I я не шкадую. He любіла я, прызнацца, двор каралеўскі. Мяне яе мосць каралева мужычкай клікала, бо ростам я ўрадзілася надта высокай, а мовы каралеўскай ніяк не магла вывучыць, бо, хаця бацька і стаў пры двары ўраднікам, маці мая, з простых шляхціцаў, па-свойму гаварыла і басанож пры гародзе хадзіць любіла. А брат цяпер бурмістр места Віленскага.
Размова перайшла на каралеву Бону. Загаварылі аб тым, што стары Жыгімонт ва ўсім слухаецца яе, і ад таго пры двары вялікая звада: каралева надта крэўкая13 дый сквапная. Пры народзе папракае яна мужа пасагам — пяццюдзесяццю тысячамі фларынаў, заплочанымі за яе. А горай за ўсё — нават палякаў называе яна дзікім, барбарынскім народам. Што ўжо казаць пра русінаў і жмудзінау !
Але Марцін уступіўся за Бону:
— Затое яна немцаў не любіць і супраць была, калі немку — Элізабету ў жонкі Сігізмунду Аўгусту сваталі! Ведае многа чаго і ў Влохію пасылае юнакоў вучыцца. I Мікола Гусоўскі ёй сваю паэму прысвяціў!
Але Баркулабіха, відаць, шкадуючы, што разгаварылася, а можа, і проста стаміўшыся, упарта замаўчала. Еўка ж амаль і не прыслухоўвалася, аб чым яны гаварылі,— іншая, як бы незямная музыка была ў ёй, яна адчувала толькі, што ідзе побач з Марцінам, глядзіць на яго... I яшчэ дзівілася: два дні назад не ведала яго, не помніла аб хлопчыку з Нясвіжа, а сёння як быццам і жыць без яго не можа? Хіба такое можа быць? Адкуль усё бярэцца?!
Калі яны вярнуліся, музыкі ўжо скончылі спяваць, і на двары было вольна, толькі валяліся папяровыя стужкі, якімі былі ўпрыгожаны інструменты. Гальшка сустрэла іх з незадаволенасцю:
— Сказала вам, каб пагулялі нямнога, а вы і радыя...
Голас задрыжаў, Баркулабіха кінулася яе суцяшаць, а Еўка і Марылька, вінаватыя, пачалі прыбіраць ля ложка раскіданае адзенне.
Даведаліся, што князь прыходзіў пад дзверы, але не рашыўся ўвайсці, і гэта таксама расчуліла Гальшку. Яна ацаніла стрыманасць маладога Сангушкі, хваліла яго, дапытваючыся ў нянькі, ці падабаецца ён. Баркулабіха ківала галавою, толькі, калі маладая заснула, сама сабе прамармытала:
— Адвага альбо мёд п’ець, альбо кайданы трэць. Ой, чую пагоню. He згодзяцца паны, што нявеста не ім дасталася.
Еўка здрыганулася; нешта халоднае папаўзло па ёй, нібы адчуўшы цень бяды, што павісла над гэтым чысценькім, утульным пакоем з драўляным распяццем на пабеленай сцяне, над шырокім ложкам з пышнай пуховай коўдрай, над узорыстымі лавамі, на якіх яны рыхтаваліся спаць... I ноччу спалася ёй неспакойна, час ад часу спахоплівалася, уздрыгвала, гледзячы ў акно, дзе дрымотна свяціліся зоры. Баркулабіха, відаць, таксама не спала: яна падыходзіла да акна, шырокая, грузная, і ўсё ўглядалася ўдалячынь. Унізе, у канюшні, чмыхалі коні, рыпелі па двары чыесьці крокі, звякала жалеззе. Адна Галыпка хваравіта трызніла ў сне. Дый Марылька, прачнуўшыся ад крокаў Баркулабіхі, нешта сонна прамармытала і адразу ж заснула.
Але стома ўзяла сваё, і пад раніцу ў пакоі спалі моцным сном.
Прачнуліся яны ад крокаў, тупату і выстралаў. Гальшка села на ложку, твар яе заліла бледнасць.
— Яны забіваюць яго,— прагаварыла яна.— Гэта... гэта матуля паслала!
I ўпала на ложак непрытомнаю. Баркулабіха ў жаху кінулася да сваёй пястункі, а Еўка і Марылька, дрыжучы, сталі апранацца, нацягваючы на сябе непаслухмянае адзенне. Стрэлы ўзмацніліся, і праз нейкі час у дзверы моцна пастукалі. Баркулабіха накінула на сябе суконны плашч, драўлянай шпількай зашпіліла валасы і пакрыла іх шалікам.
Важны пан у жоўтым кунтушы з чорнай шнуроўкай і залатымі гузікамі, у сабаліным каўпаку амаль уварваўся ў пакой, але, убачыўшы жанчын, адступіў назад.
— Што вам трэба, пан ваявода? — нядобра запыталася Баркулабіха, перапыняючы яго імклівы разбег.
— Гэты... гэты збродзень схоплены! Ёсць каралеўскі ўказ аб пазбаўленні яго жыцця! — голасна закрычаў ваявода Збароўскі, а за яго плячыма ўжо віднеліся ўзброеныя, разгарачаныя мужчыны.
— Ён — муж яе, згодна абрадам рымскаму і грэчаскаму,— цвёрда адказала Баркулабіха.— I, пакуль жывы, калі жывы — не бэсціце яго! Пашкадуйце гэтае дзіця!
Яна паказала на Галыпку, якая ў гэты момант, як ніколі, была падобная да перапалоханай дзяўчынкі, пасля выправіла ваяводу за дзверы, хаця ён і пратэставаў. Але, як толькі Гальшку апранулі і яна села ў крэсла, Збароўскі ўварваўся ў пакой зноў.
— Паколькі справа гэта дзяржаўная, то маю да княжны...
— Княгіні,— паправіла яго Баркулабіха.
— Князёўны! — з выклікам кінуў ваявода.— Князёўны, бо яна не зашлюбленая! Дык вось, маю да князёўны дзяржаўную справу! I няхай усе адсюль выйдуць!
— Я — не выйду,— спакойна сказала Баркулабіха.— Ты, твая мосць, замучыш мне дзяўчыну сваімі пытаннямі, а я цярпі!.. Я бачу, з табой гаварыць, як з вадою біцца, у цябе аж вочы гараць, як у дзіка. Хочаш яе за свайго сына? Ды ён жа ў цябе бабнік і валацуга...
Збароўскі хацеў быў плюнуць у яе бок, але стрымаўся, згадзіўся:
— Заставайся, старая чапяла.
Еўка і Марылька пайшлі да выхаду, а ваявода, застаўшыся з Гальшкай, прыдаў свайму звераватаму твару выгляд салодкі і амаль прыстойны, хаця хцівасць так і плёскалася на ім. Ён глядзеў на маладую дзяўчыну так, як быццам хацеў з’есці, усю яе абмацаў вачамі, кожную складачку на яе сукні нібы прапёк поглядам, калі запытаўся:
— Хай панна скажа чэсна — ці была парушана?
Гальшка маўчала, глядзела ўніз. Шчокі яе яшчэ болей пабялелі. Баркулабіха падхапіла яе за локці ззаду:
— Адкажы яму, мая птушачка, адкажы, што з мужам была, як тое спрадвеку паложана...
— Ты ёй не падказвай! — зароў Збароўскі.— Я вось скажу пані Беаце, як ты яе дачку настройваеш супраць маці! Яна паклялася, што памрэ, але шлюбу гэтага не дапусціць!
Гальшка жыва абярнулася, вочы яе заблішчалі:
— Яна не змяніла свайго праклёну? He? Гэта праўда?
— He толькі не змяніла, але і нам сказала — хай нават і мая дачка застанецца мёртвай, але толькі не жонкай гэтага насільніка!
— А сама яму давала ліст з абяцаннем! — прагаварыла Баркулабіха.— Нядобра гэта! I хаця князь малады таксама нядобра паступіў, што ж цяпер зробіш? Пан Бог іх павянчаў!
— Кароль загадаў не лічыць гэта шлюбам! — з выклікам адказаў стары Збароўскі.— I яна можа выйсці замуж, як першы раз!
— Калі ёсць насенне, то што ж там за вяселле! — ціха, як бы сама сабе, прагаварыла Баркулабіха.— Ды не ад твайго кораня!
— Адкуль насенне? — колькі тут дзён прайшло! — пан ваявода трохі сумеўся. Але зноў перапытаў.
Галыпка ледзь улоўна кіўнула галавой, схілілася, як бы над ёю навіс цяжар.
Пан ваявода задумаўся. Прамармытаў:
— Дрэнь справа!
Так, задуменны, ён і сышоў уніз.
Тым часам Еўка і Марылька з жахам назіралі, як акрываўленага Сангушку, звязанага, амаль голага — адзенне вісела на ім лахманамі,— білі ля дзвярэй карчмы, дзе ўжо сабралася шмат цікаўных.
Сын Збароўскага — сапраўды рыжы, з блакітнымі вачамі і пышнай прычоскай, апавядаў голасна:
— Збродзень гэты замкі рушыў, дзяцей і жонак збіваў да смерці, ашуканствам адну з самых багатых нявест умыкнуў...
I, не вытрымаўшы, кінуўся да суперніка, закрычаў шалёна:
— Табе мала было простай шляхцянкі? Ты да княжны падбіраўся! Дзе грошы? Дзе грошы, адказвай!
Схапіўшы сярэбраную булаву, ударыў палоннага па галаве. Еўка і Марылька голасна закрычалі, закрыўшы твары далонямі. Людзі глуха заварушыліся, пачуліся галасы шкадавання. Да сына ваяводы падбег Пятрок, закрыў сабою князя. He шкадуючы, той хлабыснуў Петрака па плячы, хлопец упаў.
Да маладога Збароўскага кінуўся Марцін, схапіў за РУку.
* — Што вы робіце, вы, хрысціянін! — узвысіў ён голас.— Калі яны вінныя, ёсць суд! Суд вырашыць!
Еўка шырока адкрыла вочы, сэрца шалёна забілася. Яна і не паспела заўважыць, адкуль тут з’явіўся Марцін. Убачыла толькі, як у маладога Збароўскага здзіўлена пашырыліся зрэнкі, пасля запалалі яшчэ болыпым шалам. Відаць, па адзенні зразумеў, што чалавек, які так нечакана спыніў яго, не адносіцца да багатай шляхты. А гэта ўжо было абразай.
— Ты... хто ты такі, каб спыняць мяне, Збароўскага! — закрычаў ён і рвануўся, клічучы на дапамогу сваіх збройнікаў. Але Марцін цвёрда трымаў яго за руку, вырываючы булаву.
Еўка, ускрыкнуўшы, кінулася наперад. Але спазнілася. Стары Збароўскі, які спускаўся ўніз з войтам Німбурга Кухтам, падскочыў да маладога вучонага, узмахнуўшы карабелькай16, што выхапіў з-за пояса. Кароткі ўзмах, і Марцін асунуўся ўніз, не паспеўшы дагаварыць. Еўка, падбегшы, бачыла, як цьмянелі ягоныя вочы, як згасаў у іх яркі зімовы дзень... Ды малады Збароўскі, у якога вызваліліся рукі, таксама не хацеў стрымлівацца — і булава яго гахнула па галаве Марціна.
КНІГІ ОНЛАЙН
