Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
— Злая вядзьмарка! — закрычаў Раман, зноў ускокваючы.— Прэч!
Але Давыд зноў паківаў галавой:
— Калі яна і вядзьмарка, дык мне яна не перашкодзіць. Наша справа святая, мы ратуем Радзіму сваю — ад злой набрыдзі. Каб крыжакі не лезлі болей на нашы землі. Каб яны не палілі нашы храмы.
— Я хачу табе дапамагчы,— сказала Гудруна.— Я ўчора выклікала добрых духаў, і яны мне адкрылі, што цябе чакае небяспека. Затрымай войска на дзень — сёння ноччу мне трэба адвесці ад цябе небяспеку, а ўдзень я правяду зейд і замацую перамогу.
— Зейд?.. Што гэта? — запытаўся ў яе Давыд.
— Гаспадзін, зейд у паўночных народаў — гэта спевы пад адкрытым небам, на памосце. Яны накіраваны на тое, каб адагнаць ад кагосьці злыя чары ці небяспеку. Мне здаецца, гэтая жанчына сапраўды хоча табе дабра.
— А мне здаецца, яна хоча наўмысна затрымаць нас тут на дзень! — загаварыў Раман.
Давыд падышоў да варажбіткі, пастаяў перад ёю. Яна ж нешта мармытала сама сабе, пасля падняла голаў, зноў востра зірнула на яго.
— Якая ж небяспека мяне чакае? — запытаўся ён.
— Я магу сказаць табе гэта толькі сам-насам,— прабурчала яна.— Таямніцы патрабуюць павагі.
Тады ён загадаў усім выйсці, і старая Гудруна нешта нядоўга гаварыла яму. А калі пайшла з хаты, заціснуўшы ў руцэ сярэбраны талер, настрой у дружыннікаў змяніўся.
— А можа, і лепей было б, каб яна адвяла-ткі тую небяспеку? — першым сказаў Раман.— Ты ўсім нам дарагі, пан наш Давыд, твая моц з’ядноўвае нас, твая ўдача захіляе нас крыламі!
— У кожнага чалавека свая мяжа,— задумліва сказаў Давыд.— Калі ж ён падыдзе да яе, то не трзба яго трымаць, значыць — ён выканаў свой доўг на зямлі.
— Але зямля наша яшчэ не дыхае вольна, яшчэ каркаюць над ёю груганы! — палка ўсклікнуў малады дружыннік.
— На жаль, і твайго жыцця не хопіць, каб сагнаць іх з яе.
— Што ж яна табе сказала, Давыдзе?
— А гэта хай будзе са мною. Калі нават і блізка мой апошні дзень, то біцца з крыжакамі буду да канца.
I, зноў усаджваючыся за вячэру, яшчэ сказаў Давыд Гарадзенскі:
— Ворагі нашы часта ваююць подла, не будзем браць з іх прыклад.
Так ніхто і не дазнаўся, што прапаноўвала магутнаму вою старая Гудруна, якая, як сцвярджалі ў мястэчку Фрайбург, умела прадракаць будучыню і адводзіць небяспеку. Але ў тым жа годзе быў пры дапамозе ашуканства подла забіты мазавецкім рыцарам Андрэем Давыд, і горка дакараў яго, мёртвага, верны Раман — чаму ніколі не расказваў пра таямніцу, можа, і праўда адкрытую яму ў той цёплы, вераснёўскі, ласкавы вечар старой жанчынай, якую ён уважыў у далёкім нямецкім гарадку?
1989 г.
СКОР
3 ПЯВУЧАГА РУЧАЯ
Магутны дубовы корч з натугай ірваў дзірван, чорныя скібы зямлі ільсніліся на сонцы. Конь лёгка цягнуў карчы — адпачыў за зіму.
Стома, як вада, паступова залівала Скора. Ныла параненае плячо, торгалася шыя. Недзе глыбока ў плячы сядзеў наканечнік атручанай візантыйскай стралы, ад якога, мабыць, страціў сваё некалі магутнае здароўе лепшы воін ляснога племені дрыгавічоў, што разам з палянамі і крывічамі хадзіла летась на Візантыю. Жрэц Вікула, якога каторы год браў ва ўсе паходы кіеўскі князь Святазар, доўга паіў Скора таямнічымі зёлкамі і шаптаў над ім замовы ў глыбіні цёмнага смярдзючага струга, на якім вярталіся з паходу княжацкія дружыннікі. Нямногія воіны маглі пахваліцца такой увагай князя, але асілак Скор, які баявой сякерай нястомна, як галлё, сек ворагаў, запомніўся войску. Таму не ахвяравалі яго Перуну і Макошы — а многія воіны, саслабелыя ў бітве і смяротна параненыя, прасіліся, каб кроў іх пралілася ў нагах ідалаў, каб пасля смерці спакойна пераплылі іх душы Вялікую Раку і бесклапотна жылі ў царстве мёртвых. Калі ж у чужым месцы адляціць душа, то не знойдзе яна шляху і будзе бясконца блукаць па зямлі, трывожачы людзей і палохаючы іх.
Скор ачуняў, вярнуўся назад, але зменшыў магутны князь дрыгавічоў Судзіслаў да яго ласку — іншым стаў харобры воін, рэдка прыходзіў на веча ці княжацкае судзілішча сказаць сваё слова, неахвотна ездзіў па палюддзе. He раз пагражаў князь, што забярэ ў Скора тое, што прывёз той з далёкіх дарог,— грыўні, сярэбраныя чашы і бранзалеты. Шчодра заплацілі візантыйцы пераможцам, што дайшлі да самага Дуная, да Угорскай і Балгарскай зямель, і дзе многія з іх засталіся навечна. Але аднойчы выпрасіў хворы асілак
дазволу з’ехаць з селішча і ў гадзіне хады ад сталіцы пасяліўся разам з маці і малым братам каля Пявучага ручая. He толькі смачнай вадой славіўся ручай, але і тым, што ў ціхі спякотны поўдзень, калі замірала вакол усё жывое, звінеў ягоны голас тонкай, нястрымнай песняй, і адгукалася нешта ў чалавеку, нібы даходзіла тая песня аднекуль здалёк, з роднага і знаёмага месца, з Вечнасці... Галоўны жрэц, сівы, згорблены стары, часта служыў тут трэбы берагіням. Але не каля капішча, дзе рос густы лес, а на зялёным лузе, дзе ручай вольна глядзеўся ў сіняе неба, пасяліўся Скор.
...Суровы і негаваркі, ён не падняў вачэй, калі непадалёк мільганула гнуткая белая постаць жанчыны, калі яна паставіла на траву чорны, як задымлены, гляк, ляніва выпрасталася.
— Хвала Перуну! — паназіраўшы за ім нейкі час, працяжна сказала жанчына.
Скор моўчкі кіўнуў, пагнаў каня далей. Вяртаючыся назад, убачыў, што жанчына яшчэ стаіць на месцы.
— Цяжка цягнуць адсюль ваду, але маці хворая, прасіла толькі з Пявучага ручая,— памаўчаўшы, дадала яна і амаль адразу ж пайшла да яго, усміхаючыся і не зводзячы з аратага сініх, як вясенняе неба, вачэй. Ён бачыў толькі ногі яе, босыя, з зацвярдзелай, але не парэпанай, як у большасці жанчын племені, скурай, край белай сарочкі, зазяленены маладой травой. Яна падышла блізка і спынілася, ледзь пагойдваючыся, адкінуўшы назад галаву з цяжкімі металічнымі кольцамі на скронях.
— Ты хочаш нацкаваць на мяне ўсіх мужавых родзічаў, Судзіслава? — Скор адступіў назад, выпусціў лейцы з рук. Конь здзіўлена азірнуўся, спыніўся, пацягнуўся да травы.
— Муж стары, хворы. А ты мацнейшы за ўсіх... гэтых... Чаго баішся? Палахлівы ты стаў.
Ён хацеў адвярнуцца, але яна заступіла дарогу, прашаптала:
— Пачакай.
Схапіла яго за плячо маленькай гарачай рукой, пацягнула да сябе. I ён павольна, паслухмяна пайшоў за ёю да хмызняку, што атуляў ручай, а кроў усё мацней і мацней грукала ў скроні, і заўсёдны боль адступаў, знікаў, нібы беззваротна...
Пасля яна пайіпла, а Скор, як аглушаны, сядзеў каля магутнай алешыны. Празрысты струмень, калыхаючы высокую траву на берагах, імкнуўся некуды далёка-далёка, жоўтае пясчанае донца варушылася ад яго напору, і туды-сюды мільгалі ледзь бачныя з берага малькі.
Вечарам маці сказала ціха:
— Заўтра пайду да Леля і Лады. Можа, яны дапамогуць выбраць добрую жонку? У іншых ёсць і па тры жанчыны ў хаце, а я адна тут надрываюся.
— Не-не! — спалохана ўсхапіўся Скор.— Калі табе цяжка, я дапамагу.
— Воіну сорамна прасці ці ткаць палатно,— не сунімалася старая.— У цябе ёсць грошы на выкуп нявесты, Скарына, мы ж не самыя бедныя.
Павагаўшыся, яшчэ дадала:
— Раскажы нам пра паход. Што ты бачыў?
...Сліпучае, невыносна гарачае сонца, духмяная смала, якую носяць у залатых карчажках спалоханыя візантыйскія жрацы, і асляпляльна белыя, малюнкамі пакрытыя сцены... Кружыцца галава ад вышыні і салодкагалосых напеваў, што даносяцца з-за калон... На жрацах адзенне, што аж гнецца ад зіхоткіх рознакаляровых каменьчыкаў, высокія шапкі, прыгожа шытыя золатам... Чужое, нябачанае, як казка, далёкае жыццё... Князь Святазар пасярэдзіне службы не вытрымаў, гучна сказаў:
— Наш Пярун мацнейшы ўсё роўна! — і пайшоў з храма, за ім астатнія. Грэкі насмешліва паціскалі плячамі: «Па вашай просьбе паказалі наша набажэнства і нашага Бога...»
Скор ішоў апошні, азіраўся. 3 залацістай дзівоснай сцяны глядзеў на яго малады, прыгожы Бог візантыйцаў, у позірку яго былі спачуванне і спакой. Крокі воінаў гулка аддаваліся ў пустой будыніне. Магутная, непераможная туга ўвайшла ў грудзі дрыгавічу, аж хіснуўся ён. I асляпіла пасля прахалоднага змроку чужое, бязлітаснае сонца...
Што яшчэ? Смярдзючае полымя, у якім гарэлі воіны, каменныя сцены і дзікі гул бою, мёртвыя галовы з ашчэранымі зубамі, адсечаная рука, на якой яшчэ слаба варушыліся пальцы... Вываленыя кішкі, якія тузаў, азіраючыся, азвярэлы сабака-людаед... I неадступнае пытанне, якім мучыўся ўсю цяжкую
зваротную дарогу, пакуль на ім, паўмёртвым, мяняў павязкі княжацкі жрэц:
— Навошта ўсё гэта? Навошта людзі забіваюць адзін аднаго?
Але пра гэта не мог ён сказаць нікому — ні маці, якая глядзела на яго са страхам і трывогай, ні малодшаму брату, вочы якога гарэлі маладым шалам подзвігаў, ні самому князю, якому спявалі каля ахвярнікаў славу за ўдзел у паходзе. Найчасцей і найпрыгажэй спяваў малады жрэц Рысь і за тое атрымліваў дарагія падарункі. Рыся любілі князь і яго сям’я і часта запрашалі яго на святочныя гаданні ў церам, каб па печані забітага дзіка прадказаў ён будучае. Вешчую душу меў Рысь, і падобны ён быў да рысі — хадзіў пругкай, нячутнай хадой, і зеленаватыя, вялікія, як у жанчыны, вочы былі заўсёды прыветныя, ласкавыя, толькі часам мільгала ў іх ні то насмешка, ні то туга. Рысь быў жрацом Купалы, бога вясны і маладога шалу, які дапамагаў нараджэнню здаровых, дужых хлопчыкаў, так патрэбных племені, але шапталіся людзі, што неўзабаве заменіць ён самога галоўнага жраца Перуна. Хутка памрэ той, і, хаця павінны жрацы пасля смерці Брэха выбіраць самі, не асмеляцца яны пярэчыць князю...
Ніколі не думаў Скор, што загаворыць з ім сам Рысь, але неяк, цягнучы ў селішча цяжкі мех жыта, каб абмяняць яго на новую касу, пачуў ён пявучае:
— Хвала Купалу, я ўжо хацеў ісці да цябе, Скор!
Калі зірнуў былы воін у ласкавыя, усмешлівыя вочы маладога жраца, адчуў ён знаёмы холад у сэрцы і балюча таргануўся каля шыі наканечнік візантыйскай стралы — пагроза і нясцерпная нянавісць глыбока-глыбока хаваліся ў чорных зрэнках Рыся.
— Племя страчвае шмат воінаў, а тым, хто застаўся, не хапае жанчын,— ласкава загаварыў жрэц.— Ты супрацьпастаўляеш сябе багам, не выбраўшы сабе жанчыны і не раджаючы дзяцей... Купала гневаецца, у ахвярнага пеўня доўга не ішла кроў, а вянок, які прынесла твая маці, адразу ссох...
— Я не хачу мець дзяцей і сям’ю.
— Ты баішся, што хлопчыкі стануць воінамі і будуць забіваць? А дзяўчаты народзяць дзяцей, якіх таксама будзе забіваць нехта?
КНІГІ ОНЛАЙН
