Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
Адкуль узялося навокал столькі камення? Скор не абараняўся. Ён упаў пасля трох першых удараў, а пасля наступных ужо і не варуіпыўся. Па загаду Рыся яго не спалілі на вогнішчы, як паляць усіх мёртвых, каб не замінала ім у нябесных вандроўках цела, што засталося на зямлі. Яго закапалі ў зямлю, і толькі адна душа злітавалася — пасадзіў, і тое крадком, на тым месцы дубок згібелы ўжо Надбор. Нікога не засталося і ў яго — трое сыноў загінула ў паходзе.
Неўзабаве знікла крыніца, якая паіла Пявучы ручай. I аднекуль нарадзілася чутка, што гэта пакрыўдзілася берагіня, якая часцяком гаварыла пра будучае Скору, што жыў на беразе ручая. Пакрыўдзілася, бо не слухалі яго, а значыць і яе, людзі.
Але на зямлі столькі гора і крыві, і навошта слухаць тых, хто прарочыць няшчасце?!
1989 г.
ГУЛ
ДАЛЁКІХ СТАГОДДЗЯЎ
ВАУКАЛАКАМ АБЯРНУСЯ
Куды пайду? Мілы Божа!
Пайду ў свет, на раздарожжа, Ваўкалакам абярнуся...
Паўлюк Багрым
Хто не ведаў у наваколлі крошынскага каваля? Сам пан здароўкаўся з ім за руку, а ксёндз у сваіх казаннях не раз ставіў у прыклад яго добрасумленнасць у рабоце, ціхі і пакорлівы характар, павагу да жонкі. Над апошнім той-сёй пасмейваўся, і было чаму: узяў каваль сабе ў жонкі дзяўчыну, якой бы па гадах дачкой яго звацца, і галоўнае, не з тых, хто баіцца ў дзеўках заседзецца. А на такую прыгажуню калі рука і паднімецца, то толькі для таго, каб пагладзіць па мяккіх плячах, прылашчыць горача! Ды і з чаго не быць міру ў іх сям’і? Вакол толькі і размоў, што пашанцавала дзеўцы — такога ўмельца яшчэ трэба пашукаць. Ён жа на ўсе рукі майстар. I хату сабе паставіў — люба-дорага паглядзець, аканіцы ўсе і налічнікі выразаныя, і ў тых узорах звяры і птушкі розныя, быццам і не просты каваль тут жыве, а сапраўдны пан.
Усё добра ў каваля. Але чаму ў поўнач, калі даўно спяць людзі, трапеча агеньчык лучыны ў хаце каваля Багрыма?
...Сячэ бясконцы асенні дождж. Чутно, як глуха рыпяць над рэчкай старыя вольхі, як вые ў коміне вецер і шалясцяць за вокнамі голыя кусты.
Каваль Паўлюк нацягвае старую сярмягу і, закрываючы галаву мехам, выходзіць з хаты.
Страшна ў такую ноч апынуцца дзе-небудзь удалечыні ад жылля, добры гаспадар і сабаку пашкадуе, пусціць у сенцы. Што ж выгнала з цёплай хаты каваля? Можа, задушна стала, выйшаў падыхаць свежым паветрам? Але не прывучаны да такіх тонкасцей мясцовыя жыхары, не зразумеюць яны і панскія капрызы Багрыма.
Ён упэўнена прабіраецца напрасткі да рэчкі, садзіцца пад вербай — яе тоўсты, каржакаваты ствол
крыху прыкрывае ад дажджу і ветру, і сядзіць, сядзіць... Да таго часу заседзіцца, пакуль не перастане адчуваць свайго цела, пакуль не скарчанее да сінявы.
Усхліпвае пад пранізлівым ветрам кустаўё, плешча ў травяных берагах вада, і нешта незразумелае, як насланнё, находзіць на Паўлюка. I вось ужо плывуць, плывуць перад ім карціны: плачуць дзеці, галосяць жанчыны, а каля паласатага слупа—«рабога», як празвалі яго ў вёсцы,— б’юць чырвонымі лазінамі хлапчука. Паўлюк бачыць распухлую, усю ў сініх пісягах спіну. Вось адна з палосаў лопнула, расплылася крывёй — і ён адчуў, як балюча закалацілася сэрца і паплылі перад вачыма барвовыя кругі. I тады проста ў галаву ўпіваецца, як шыла, востры прарэзлівы віскат, пасля хрып... Хіба думаў ён тады, што не раз У будучым давядзецца бачыць такое, што змірыцца ён, нарэшце, з тым, як забіваюць на вачах людзей гнуткімі лазінамі да смерці?
Тады, як толькі апрытомнеў, схаваўся на сенавале і да самай зары праседзеў там, затым, прыбегшы дадому, доўга запісваў свае перажыванні, развагі, якія мучылі яго ўсю ноч, а пасля, у хаце, раптоўна выліліся ў вершаваныя радкі.
Ён не помніць зараз тых вершаў, захавалася толькі тое, што пісаў ён пра злых людзей, пра тое, што хоча бегчы ад іх, куды павядуць вочы, каб не бачыць барвовай, акрываўленай спіны сябра свайго Янкі, не ведаць несправядлівасці і гора.
Але куды бегчы, куды схавацца?
Вялікі свет, шмат у ім дарог, але дзе тая, адзіная, якая прывяла б у каралеўства дабрыні, справядлівасці?
Быў той верш пра пакуты, пра гора, але лёгка, нібыта рухала ім нейкая нетутэйшая сіла, складаў яго Паўлюк. I было такое адчуванне, быццам апынуўся ён на вяршыні вялізнай гары, і стаіць там адзінока, і можа бачыць усе куткі зямныя. Здалося яму тады, і галава ад таго закружылася, што скрытае паказалася яму і слова яго здольна падняць кожнага, а крыкні ён зараз — абрушыцца на галовы ворагаў каменны град. Ад таго моцна, быццам біў нехта ў вялізны барабан, бухала сэрца, наліваліся чырванню шчокі і кожная
жылка звінела, быццам быў сатканы ён, малы Паўлюк, з тонкіх моцных струн...
Цяпер ужо душа яго стала іншаю, цяпер не раскрываецца яна надта ні для радасці, ні для гора; зачарсцвела яна, пакрылася нейкай коркай, і перасталі нараджацца вершы, што так лёгка і свабодна струменіліся з яе.
Можа, таму і ідзе цяпер Паўлюк Багрым да ціхай Шчары, каб дапамагчы душы вярнуцца ў тое далёкае мінулае, абтрэсці, як асцюкі, гады, што ўпіліся ў яго намёртва і сагнулі магутную некалі спіну. Хочацца ўспомніць, як гарэла скрозь шчыліны ў гумне чырвоная зара, як апякала босыя ногі раса... але памяць падказвае іншае, маўчыць усё ў ім, нібыта скаванае злой сілай, якая забрала ў яго дар слова.
За тыя вершы яго аддалі ў салдаты. Хоча не хоча Паўлюк, але карціны дзяцінства ўпарта зацягваюцца туманам, а рэзка, ясна выступае іншае.
Вось стаіць ён, выцягваючыся «ва фрунт», у шарэнзе такіх жа запалоханых навабранцаў, а нізкарослы белабрысы унтэр ідзе ўздоўж шарэнгі, упіваецца ў кожнага сваімі жоўтымі савінымі вочкамі. «Божа, пранясі! Пранясі, Божа!» — пачынае маліцца Паўлюк, адчуваючы, як унутры ў яго ўсё заледзянела ад страху. Але жах, што свеціцца ў вачах, відаць, як бы прыцягвае да сябе ўзводнага. Той крочыць наперад... і магутны ўдар кулаком аглушае яго, але ў наступны момант, як бура, паднімаецца ў ім нянавісць. «За што?» — крычыць ён, здаецца, на ўвесь свет, але другі ўдар, мацнейшы, напаўняе рот крывёю, прымушае захлынуцца крыкам...
Пасля ён прызвычаіўся да ўдараў, умеў хутка адвесці ўбок галаву, каб не залівацца крывёй і саслабіць удар. Але ўсё роўна — не адставаў ад яго унтэр, відаць, адчуваў ён у зацятым маўчанні крошынскага навабранца нешта такое, што трэба было абавязкова забіць, затаптаць.
I зноў бачыць Багрым: вось, зашпільваючы на хаду аплік, трусіць ён па заледзянеламу пляцу. Круг першы, трэці, дваццаты... Упаў, паслізнуўшыся, сусед, але паднімаць яго нельга. Грубы крык б’е ў спіну, штурхае наперад. Трэба бегчы, бегчы, бегчы, цяжка перабіраючы пудовымі ботамі, а салёны пот залівае вочы, ноздры, руччамі сцякае за каўнер...
I так — дваццаць пяць неверагодна доўгіх гадоў, што змардоўвалі не толькі цела, але і забівалі душу — упарта, але незваротна. Страшныя, мёртвыя гады! Нішто не ўспамінаецца з таго часу, апроч нянавісці і страху перад днём, што наступіць заўтра. Ты жывеш і не жывеш, думаеш, але і думы не належаць табе, бо ты не маеш права думаць інакш як згодна з уставам! Ты — носьбіт чужой, варожай табе волі, і яна дзень за днём скручвае і нявечыць...
Пра вершы не прыходзілася і думаць. У першыя гады яшчэ спрабаваў запісваць нешта на кавалках паперы, якія даводзілася даставаць патаемна, з перасцярогай. Але паступова гэта рабілася ўсё цяжэй і цяжэй — пасля доўгага цяжкага дня напружваць сілы і памяць. Для каго, для чаго старацца, калі невядома, ці будзе ён жыць заўтра, ці павесіцца на салдацкім рэмені, як гэта рабілі яекаторыя салдаты?
Але ён выжыў, вярнуўся на радзіму. Калі пасля дваццаці пяці гадсў выйшаў з лесу і ўбачыў крошынскія хаты — закалыхалася пад нагамі зямля, здавалася, прыпадзе зараз да яе, зямелькі, заплача горкімі і радаснымі слязьмі... Але не, не заплакаў. Нібыта сапраўды заледзянела, высахла ў ім душа.
Вось і зараз — сядзіць ён на беразе ракі, і здаецца: яшчэ крыху, і нахлыне на яго тое адчуванне, якое паспытаў некалі, пальюцца радкі, якімі выкажа ўсё, што набралася за гады ў сэрцы. Але не — пуста і глуха навокал, пуста і глуха ў ім самім, толькі сціскае сутаргай горла,— і зноў вяртаецца ён у цёплую сваю хату ні з чым. Брыдзе пад дажджом без думак, без пачуцця.
У хаце крыху ачуньвае. Паволі здымае вільготную сярмягу, мех з галавы, развешвае ўсё каля печы. Павольна паднімае галаву і зноў кладзе яе на падушку маладая жонка — салодкія сны бачацца ёй у такую пару! Паўлюк моўчкі распранаецца, дзьмухае на лучыну і лезе на печ. Салодкае цяпло расцякаецца па целе, але сон таксама не прыходзіць.
Новыя твары ўстаюць перад ім — вось стаіць каля грубкі настаўнік, ксёндз Магнупіэўскі. He надта быў ён падобны на тых ксяндзоў, якія бачылі ў навакольных хлопах быдла. Гарадскія і дворныя паны называлі
Магнушэўскага «ужычым прапаведнікам», а некаторыя сцвярджалі, што ён не ў сваім розуме. Іначай чаму ж і гаварыць стаў па-мужыцку, хаця раней, як вядома, вучыў дзяцей самога князя? Стаіць настаўнік, трымае ў руках кніжыцу, чытае з яе байку Эзопа, а за вокнамі парафіяльнай школы калываюцца на марозным ветры белыя ад шэрані дрэвы, згорбіўшыся, стаяць пад снегавымі шапкамі ўбогія сялянскія хаты, цікаўна зазірае ў акно чырванагруды снягір...
Як кіпела тады ў Паўлюку нястомная прага ведаць болей, як хацелася яму сваім розумам зазірнуць у далёкае мінулае, вызнаць тое, аб чым пісалі даўнейшыя мудрацы! Якой моцнай была вера ў тое, што лёс яму прызначаны незвычайны, што ёсць у ім дар, які даецца нямногім!
Пра гэты дар не раз гаварыў яму і настаўнік:
— Можа, табе, сын мой, адпушчана першаму расказаць усяму свету пра народ свой?
I была ў яго голасе здзіўленасць і нейкая добрая задуменнасць. А аднойчы запрасіў у свае сціплыя пакоі, паказаў паліцы, на якіх стаялі старадаўнія кнігі, рукапісы (збіраў ксёндз старыя, абгарэлыя, знявечаныя кнігі, пераплятаў іх, вяртаў да жыцця). Папрасіў пачытаць свае вершы. Пасля доўга маўчаў. Паклаў выхаванцу на галаву цяжкую далонь, прапахлую зямлёй і ладанам, і горыч адчулася ў ягоным голасе:
— Міру вучу цябе, дзіця маё, але ведаю — цяжкая доля цябе чакае... Балюча будзе тваёй душы — не тыя песні яна спявае...
Прарочымі аказаліся тыя словы, не раз успамінаў іх Паўлюк. Але тады, выслухаўшы настаўніка, тут жа забыўся на іх — сіла маладосці, няведання кіпела ў ім, не баяўся ён будучыні. А між тым бяда, як чорная хмара, уставала над іх сялом — відаць, бачыў яе стары ксёндз, але не мог нікому сказаць пра тое. Быў і ён паднявольны, ведаў, што перадаюць ягоныя словы каму належыць. Ды і што мог ён тады сказаць малому хлапчуку? Што панна Антаніна Радзівіл, адзіная наследніца князя Мацея, уладара навакольных земляў, выходзіць замуж за шляхціца Станіслава Юрагу, а той вядомы ў ваколіцы сваёй ненасытнай прагавітасцю і драпежнасцю?
КНІГІ ОНЛАЙН
