Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
нізка кланяючыся, запрашаў у хату, шыпеў на сваіх, каб далі святла. Ярка ўспыхнулі ў жалезных заціскачках святочныя лучыны, што запальваліся толькі падчас Купалля і Ярылы, гаспадыня з дачкою замітусіліся ля стала, накрываючы на стол белы абрус.
Багата і чыста жыў памытчык — стол і лавы дубовыя, моцныя, печ пабеленая, а падлога не земляная — жоўтыя дошкі так і блішчаць, як нацёртыя воскам. У бажніцы нядрэмна зіркае на гасцей Пярун, Род і парадзіхі стаяць вакол яго. Вокны не бычыным пузыром зацягненыя, а слюдзяныя, і ў покуці — гэта таксама заўважыў Усяслаў — ляжалі скруткі бяросты і свярдзёлак, каб выводзіць на бяросце літары граматкі ці запісы. Малайцы палачане,— узрадаваўся ён,— яшчэ нядаўна дзяцей у школку не загнаць было, таму што палохаліся тутэйшыя людзі чарнарызнікаў — манахаў, што вучылі дзяцей грамаце. А цяпер у школцы і сына рамесніка ўбачыш, не толькі баярскіх дзяцей! Вялікім, магутным княствам робіцца Полацкая зямля, добрае семя кінуў у зямлю бацька яго, Брачыслаў!
— Сядайце, госці дарагія, за стол,— соладка заспявала гаспадыня, нізенька-нізенька, да самай зямлі кланяючыся князю. Ён і не заўважыў, калі на абрусе пастаўлены былі драўляныя місы з халоднай дзічынай, загустай \ мочанымі брусніцамі, сырам, адкуль выцягнулі жанчыны бочачкі, дзе пеніўся духмяны квас.
— Ну за стол дык за стол,— Усяслаў першы палез пад бажніцу, з асалодай удыхаючы пах дзічыны. За ім — грыдні. Чарэня сеў з краю, але еў мала, усё азіраўся на гаспадыню і дачку.
— Ну, пакажыце нам сваю красуню,— наеўшыся, князь павярнуўся да гаспадара.— A то ходзіць тут, ходзіць...
Дзяўчат у хаце было дзве: высокая, мажная, белатварая, з вялікімі, крыху выпуклымі вачамі, і другая — маленькая, чорнавалосая, з апушчаныы поглядам, якая, не спыняючыся, хадзіла ўзад-уперад па хаце, перад сабою трымаючы скураную пальчатку, на якой, шчыльна захутаная ў конус-пялёнку, сядзела птушка.
1 Загуста — гарохавая каша.
3 конуса адно тырчала птушыная галава, маленькія вочкі былі напаўзакрытыя, толькі час ад часу выблісквалі яны злосным, непрымірымым святлом.
— Дачка мая — гэтая, Малінай зваць яе,— паказаў Няжыла на высокую, якая падавала на стол (тая закрылася рукавом, пачуўшы, што гаворка ідзе аб ёй).— А гэта — пляменніца.
— 3 пляменніцай пачакай, а вось гэтую пакажы. Ці баішся нас, чырвоная дзявіца?
Бліскучае, як у сарокі, вока, што выглядвала з-за рукава, сажмурылася. Дзяўчына апусціла рукі.
Паласаты андарак шчыльна ахопліваў магутную яе постаць, белая каса спусцілася на плячо.
— Нашто ж мне баяцца цябе, княжа? Ты ж не воўк і не мядзведзь. Дый ад тых не заўсёды бегчы трэба.
Маці ад печы зашыпела на дзяўчыну, але Усяслаў падняў руку, і яна замоўкла.
— Адкуль ты ведаеш, які бывае воўк ці мядзведзь?
— Чаго ж мне не ведаць? Вунь, бачыш? — яна паказала рукой на лаву — там ляжала мядзведжая шкура — вялізная, калматая. Здавалася, мядзведзь, расставіўшы лапы, спіць.
— Што, сама ўпалявала?!
— Нягож!
Чарэня глядзеў на дзяўчыну з любасцю, і яна, зіркнуўшы на яго, ледзь прыкметна ўсміхнулася.
— Ды ну! — не паверыў Усяслаў.— Няўжо такая дужая?
— А ты паспрабуй! — з годнасцю адказала дзяўчына.
Няжыла ў страху заплюшчыў вочы: Маліна смела падышла да маладога князя. А той шчыльна ўзяў яе за локці, паспрабаваў прыўзняць. Але напружынілася дзяўчына — і як гара каменная: не скрануць яе з месца!
— Та-ак, дапраўды,— з павагай сказаў Усяслаў, адпускаючы яе. Бацька за спінай князя грозна нахмурыў бровы — дачка, сагнаўшы з твару міжвольную ўсмешку, кінулася прыбіраць са стала, толькі каса матлялася па спіне.
— А не баішся,— звярнуўся Усяслаў да Чарэні, які, адкрыўшы рот, назіраў за ўсім,— не баішся, што жонка пад абцас зацісне і запішчаць не дасць?
Але Чарэня так заматляў галавой, што ўсе рассмяяліся, толькі памытчык Няжыла спахмурнеў — ой, давядзецца аддаваць дачку за гэтага бешанца \ а такі зяць усё, што сабраў доўгімі гадамі памытчык, возьме ды развее па ветры — любіць ён у косці гуляць, брагу пенную любіць аж занадта! Але, супакойваючы сябе, падумаў яшчэ Няжыла, што, пэўна, і дачка ягоная не дасць сябе ў крыўду — вунь як з самім князем загаварыла!
А той распытваў далей:
— А пляменніца чым у цябе займаецца? Таксама, можа, на мядзведзяў ды ваўкоў ходзіць? Падыдзі сюды! — паклікаў ён дзяўчыну.
— He, гаспадзін,— баязліва растлумачыў памытчык,— нельга ёй спыняцца. Мы ж з ёю розмыта2 выношваем, як бачыш, а гэта табе, княжа, не гняздар3 ці слетак4.
— Харошага хаця розмыта ўзяў? — ажывіўся Усяслаў, стараючыся разгледзець птушку, якую бесперастанку насіла пляменніца Няжылы.
_ — Белага, гаспадзіне.
— Ого! — прысвіснуў Усяслаў.— За яго атрымаеш багата. Дзе браў яго?
— Далёка хадзіў па яго, княжа: датуль, дзе на Дзвіне лёд не растае! Тры дні ў засадзе седма сядзеў. Узяў быў за манную5 птушку сініцу, але дарма — не ішоў на яе сокал! Ажно прыгледзеўся — яны там, сокалы, на ластавак бяруць. Пакуль ластаўку ў гняздзе выглядзеў! А пасля схаваўся каля ракі, толькі саракапута прывязанага пакінуў. Ну, як саракапут зачокаў — я зараз жа ластаўку — уверх! Чэглок тут як тут — ударыў і ўверх. Пасля зноў яе зачапіў, зноў. Так загуляўся, што і не апомніўся, як я яго ў сетку ўслед за ластаўкай пацягнуў. Але ж і ўпарты! Ніяк не хоча есці. Я, носячы, замарыўся, цяпер яна носіць. А спыніцца нельга — ачомаецца ястраб — і пачынай усё спачатку! Давай я панашу! — пацягнуўся ён да пляменніцы.
1 Бешанец — шалёны, няўрымслівы чалавек.
2 Розмыт — птушка, якая ліняла.
3 Гняздар — узятая з гнязда птушка.
4 Слетак — птушка, што лятала.
5 Манная птушка служыць прыманкай.
Але тая адхіснулася, сярдзіта сказала, ссунуўшы тонкія чорныя бровы:
— Пайдзі спачатку ў крыніцы вымыйся! A то брагай нясе ад цябе!
Гаспадар, на дзіва гасцям, пакорліва падняўся і паслухмяна пайшоў да дзвярэй.
— Чаго ён баіцца чыжа гэтага? — гучна запытаўся адзін з грыдняў у Чарэні. Той спалохана замахаў на яго рукамі:
— Цішэй ты!
Чырвоны яго твар з памутнелымі ад брагі вачыма крыху пабляднеў.
Усяслаў здзівіўся.
— Што з табой? — строга запытаўся ў Чарэні, які нават адышоўся далей ад дзяўчыны, нібы баючыся, што яна незнарок закране яго падолам доўгай сукенкі.
— Ды яна,— касавурачыся на гаспадыню, нібы чакаючы ад яе падтрымкі, паказаў на дзяўчыну,— мела бацьку валхва, і той перад смерцю ўсё ёй перадаў. Ды яшчэ як перадаў!
— Брат Няжылы валхваваў?
— He, не брат... Сястра Няжылы нарадзіла яе вось,— ён паказаў на Расанку,— ад валхва і памерла, пры родах яшчэ. Тады той забраў дачку — і ў лес. А пасля ўжо прасіў, каб забраў Няжыла яе да сябе. He хацеў, бач, каб і яна валхвавала. Баяўся за яе.
— Правільна баяўся. He паганскаю верай моцны Полацак, таму яшчэ бацька мой, Брачыслаў, загадаў, каб знішчалі паўсёдна капішчы Перуновыя! — ссунуў бровы Усяслаў.
— А сам ты, княжа, ці не ад свяшчэннага змея народжаны? — ціха спыталася ад печы Расанка, і ястраб, што драмаў на яе плячы, устрапянуўся, адкрыў круглыя бліскучыя вочы.
— Казкі гэта! — стукнуў па стале Усяслаў.— Казкі! He можа ад змея раджаць жанчына! I бацька мой Брачыслаў караў усякага, хто асмельваўся казаць гэта!
— Як жа не можа? — па-ранейшаму ціха загаварыла Расанка.— А цар Іскандэр Двурогі? Сама прызнавалася маці яго Алімпія, і знаменні ёй былі перад нараджэннем. Тое ж і тваёй маці было. Будзеш і ты пра-
слаўлены, і імя тваё перажыве летапісы... Бацька мне гэта казаў, і ты ведаеш яго — Крыве-Крывейта! — ціха гаварыла яна, але глыбокае перакананне было ў голасе, і гэткай жа перакананасцю дыхала ўся яе кволая постаць. А апошнія словы ўдарылі яго, як молатам. Упершыню сумеўся Усяслаў. Зусім нядаўна бачыў ён сон — сон пра тое, што было калісьці, і ў сне ўспаміналася ўсё так ярка, выразна, нібыта зноў быў ён маленькім хлапчанём, якога вядзе за руку высокая, статная жанчына з залатым абручом вакол пукатага лба, з залатымі наручамі і ў сукенцы, затканай сярэбранымі нітамі. Ён ведае, што гэта — маці. Вакол магутныя дубы, і рэчка віецца побач — яна далей зліваецца 3 другою ракой, вялікай і імклівай. Толькі тая, вялікая,— цёмная, магутная, а гэтая светлая і празрыстая да самага дна, і светлыя водбліскі ад сонца, што іграе ў рацэ, кладуцца на вялізны каменны храм Перуна. Ён ведае гэты храм, ён помніць яго — і чырвоныя глыбы, навекі ўрослыя ў сцяну, і зубрыныя рогі над уваходам. Рогі быкоў, зуброў, аленяў вісяць і над ахвярнікам, на першай прыступцы перад якім гарыць агонь. Агонь, як растлумачыў ім суровы, з пасечаным тварам галоўны жрэц, гарыць і на вяршыні ахвярніка, толькі там ён ніколі не згасае, а тут, унізе, гарыць на той прыступцы, якая пазначана знакам, у які ўваходзіць на сённяшні дзень Ярыла. Ён помніць і гэтыя знакі на прыступках — на адной намаляваны танканогі алень, на другой — рак, і дзева, і чалавек, які ліе ваду з агромністага гляка... I ў круглай вежы з чырвонай цэглы зноў сядзіць той самы жрэц, што назірае за Ярылам — з самага ранку да позняе начы, калі садзівда Ярыла ў сваю нябесную ладдзю. А пасля галоўны жрэц бярэ Усяслава за руку — о, якая халодная, якая магутная рука ў вешчбіта! — і вядзе ўніз па каменных прыступках. Недзе з цемры вынырае яшчэ адзін жрэц, ён падае Усяславу смаляны корч, і яны ўсе трое, трымаючы запаленыя карчы, спускаюцца ў падзямелле! Помніцца, як страшна было яму, але ён ідзе паслухмяна і там, у падзямеллі, бачыць вялізную змяю, што абвілася іакол каменнага слупа. Гэта — свяшчэнны Змей. Ён шыпіць, высоўваючы доўгі тонкі язык, і Усяслаў, як тады, уздрыгвае, але нават не спрабуе вырваць сваю руку з магутнай халоднай далоні жраца... КрывеКрывейта клікалі яго...
О, як даўно гэта было! Няма цяпер храма Перуна, няма старога жраца. Толькі ў апошнія гады свайго жыцця асмеліўся Брачыслаў зруйнаваць храм, і то пасля выгаднага саюзу з Кіевам, калі надта ўзмацнела яго ўлада і сіла.
Усё жыццё марыў ён зрабіць гэта, каб навекі згінула выдумка пра тое, што жонка яго, прыгажуня Звеніслава, нарадзіла сына ад змея, ад валхвавання, а яшчэ — каб уладаром зямлі Полацкай быў толькі ён — адзіны. Кажуць, стагнала зямля, калі руйнавалі храм — спачатку развялі пад чырвонымі вежамі вогнішча, а пасля лілі на распаленыя глыбы ледзяную, крынічную ваду. Крыве-Крывейту не забілі — недзе бясследна згінуў ён, і вось, аказваецца, не прапала яго семя, узрасло гэтай шчуплай дзеўчынай з глыбокім грудным голасам, і дзе ўзрасло — у хаце памытчыка Няжылы!
КНІГІ ОНЛАЙН
