Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
— Чые вы? — строга спытаўся галоўны — з усмешлівымі вачамі на загарэлым твары — дружыннік.
«Чые вы? — гэтага пытання баяўся Алёшка ўсе нялёгкія, але вольныя гады, што пражыў ён у адзінокай лясной лагчыне, зацёртай між балотаў, збегшы аднойчы з селішча, дзе хацеў быў цівун забраць з сабою маладую жонку Алёшкі. Тут ён зрабіў сабе хату, дзе нарадзіўся Івашка, тут год за годам выпальваў ляда і сеяў жыта, не мерачы нікому долі, тут збіраў мёд і рабіў свечы, што раз у год вазіў на продаж — і таксама не аддаючы нікому свайго, заробленага... і вось не абараніў Стрыбог — дайшлі да яго князевы слугі!
— Бірку3 пакажы нам сваю! — яшчэ стражэй загадаў дружыннік. Здагадаўся, што нездарма так спалохаліся гэтыя людзі — не тацяў жа ўбачылі перад сабою, а князевых слуг!
Алёшка ўпаў на калені. За ім, блытаючыся ў доўгай кашулі, бухнулася Дасада. Івашка з-пад доўгіх саламяных валасоў глядзеў воўкам.
— Казаў табе, Пуцята,— вольныя гэта і даніну не плоцяць! — задаволена вышчарыўся чорны, зарослы барадою ледзь не да вачэй дружыннік, звяртаючыся да сотніка. Той заклапочана пачасаў патыліцу:
— To што будзем рабіць?
— Што тут думаць? — загарачыўся чарнявы.— За імі столькі наляцела, што яны даўно обелі — рабы княжыя. Хапайма!
1 Раёўня — карушка з бяросты.
2 Ахабень — каптан.
3 Бірка — расшчэпленая надвое палка, на якой адзначаліся паборы.
— Стой! — перапыніў яго Пуцята.— Возьмем аднаго — якраз у дружыну падыдзе.— Ён тыцнуў пальцам у Івашку.— Ну, хочаш воем быць? Меч табе дадзім, стрэлы ёсць у цябе. Чужыя землі ўбачыш, крыві чужой твой меч нап’ецца. Ну?!
Івашка, зверавата бліскаючы вачыма, адмоўна паківаў галавой. Любіў ён сваю хату ля рэчкі, роўнае гудзенне пчол у ціхі чэрвеньскі дзень, любіў драўляным нарогам узрываць цёплую зямлю, бачыць перад сабой Дасаду, што вядзе каня за аброць, і валасы яе, па плячах распушчаныя, якімі гуляе вецярок, любіў гладзіць заскарузлымі далонямі.
— He забірайце Івашку, мужа майго! — загаласіла яна.
— Які ён табе муж? — здзекліва загаварыў дружыннік.— У царкве вянчалі вас?
— He...— прашаптала жанчына.— Але жрэц...
— He? Значыць, проста жывеш у блудзе...
— У блудзе? Няхай вас Пярун грамовымі стрэламі заб’е! — слёзы высахлі ў Алёшкавай нявесткі.— He аддам вам Івашку!
Стары бортнік разгублена глядзеў знізу на коннікаў. Івашка, які нерухома стаяў каля васкабойкі, калупаючы яе пальцам, раптоўна выпраміўся і кінуўся ў лес.
Праз некалькі скачкоў ён схаваўся б між дрэў, хаця і кінуліся наўздагон дружыннікі, каб не чарнявы: вокамгненна ён выхапіў з калчана стралу, крутануў плячом, так што лук з-за спіны апынуўся ў руках, і, амаль не цэлячыся, спусціў цеціву.
Звон стралы зліўся з крыкам Дасады. Івашка на хаду як спатыкнуўся і з усяго маху расцягнуўся на зямлі. Зараз жа да яго кінуліся дружыннікі.
— He памрэ,— задаволена ўсміхнуўся стралок.— Ведаем, куды цэліць. Пакульгае крыху — і цішэйшым стане...— Ён войкнуў — пчала, што кружылася над ім, раптоўна ўджаліла яго ў нос. Адмахваючыся рукой, ён адступіўся.
Страла прабіла нагу амаль наскрозь, але косці не закранула, і Івашка, падкульгваючы, пацягнуўся за канём, да якога яго прывязалі.
— Каня дай, калі не хочаш, каб ён да Полацака так цягнуўся,— лагодна сказаў старому Пуцята. Той па-
вёў вачыма на Дасаду — яна кінулася ў лес, толькі ўзвіхрылася кашуля,— а сам пайшоў у хату і, вярнуўшыся з кавалкамі старых сотаў, пачаў выціскаць мёд на сынаву рану, а пасля моцна перавязаў яму нагу лутошкай1. Дружыннікі тым часам грузілі ў мяхі воск, свечы, кадушку мёду прывязвалі да каня Пуцяты, іншыя шныпарылі каля хаты, відаць, яшчэ шукаючы спажывы. Чарнявы лаяўся, расціраючы пачырванелы і распухлы нос.
Дасада вывела з лесу каня. Івашку пасадзілі на яго, моцна прывязалі.
Старэйшы дружыннік на развітанне аддаў старому палку, дзе нажом высечаны былі нейкія знакі.
— Гэта пакажаш цівуну ці зборшчыку,— сказаў ён.— Палову я аддам каму трэба,— ён спрытна рассёк палку ўздоўж, так што на абедзвюх палавінках знакі засталіся, адну пакінуў сабе.
— Чакай сына з паходу і рыхтуй подаці,— паспеў ён крыкнуць, і коннікі схаваліся ў лесе гэтак жа імгненна, як і з’явіліся.
Пякло гарачае чэрвеньскае сонца. Ляталі туды і назад патрывожаныя было пчолы, насілі ў соты сваю адвечную даніну. Маўчала ў густой траве Дасада, падкурчыўшы босыя ногі, маўчаў бортнік. Куды было бегчы цяпер?
...Упадзе на сырую зямлю Івашка, пранізаны калёнай стралой ля ракі Нямігі. Вылеціць душа яго праз залатое жарало, пральецца гарача руда-кроў — скрозь сакавіцкі снег. Узыдуць на ціхай лясной палянцы чырвоныя, як кроплі, буйныя ягады. Уніз-ніц глядзяць яны, нібыта сумуючы аб нечым. Суніцамі завуць іх людзі...
ПЕСШ МАЦІ
— Вось пра што найбольш хацелася б мне расказаць, калі б надумаўся расказваць пра сябе. Але каго цікавіць жыццё старога, змарнелага арганіста, які, кашляючы і задыхаючыся, пляцецца па віленскіх вуліцах, спыняючыся ледзь не на кожным кроку, каб глытнуць паветра. Дамы апошнім часам, здаецца мне.
Лутошка — кара.
усё шырэй рассоўваюць свае плечы, і я баюся праходзіць міма: а раптам яны сціснуць мяне зусім, раздушаць, каб я не апаганьваў вяльможную вуліцу сваім старым, мізэрным целам.
Канешне, я мог бы жыць пры касцёле, як жыў раней, амаль усё жыццё, калі б не здарылася тое... калі б не запаўзло ў душу таямнічае, чаго ніхто не павінен ведаць, аб чым я так старанна маўчаў усе гэтыя гады, зберагаў для сябе так, як берагуць людзі толькі тое, што даражэйшае за жыццё... Варта было б касцельнаму вартаўніку вызнаць, з-за чаго пакінуў я свой пакойчык і перабраўся на самы канец Вільні — і ён, адчуваючы вострую асалоду ад таго, што можа пацвердзіць сваю добранадзейнасць, перадаў бы мой сакрэт ксяндзу, а той зараз жа выклікаў бы мяне, стаў бы павучаць, хаваючы прыкрасць за сваёй пастаяннай мяккай усмешкай: «Ах, пан Улашчакоўскі, пан Улашчакоўскі!» I я стаяў бы перад ім з апушчанай галавой, адчуваючы сябе малым вісусам, якога павучае дарослы разумны чалавек, I, злуючыся на сябе, згаджаўся б з ксяндзом і нават спрабаваў бы апраўдвацца. Чаго добрага, ён выцягнуў бы з мяне абяцанне болып не займацца падобнымі глупствамі!
О не, не!
Што з таго, што і цяпер ён глядзіць на мяне з нейкім прыхаваным жалем? Абысціся без мяне цяпер яму было б цяжкавата: як-ніяк, лепшага арганіста не знойдзеш у горадзе, ды і хто не ведае, што многіх паноў і паненак (а сярод іх ёсць нават тыя, хто служыць пры двары яго вялікасці караля) зрабіў нашымі мецэнатамі і пастаяннымі прыхаджанамі мой талент? Колькі разоў пасля службы яны са слязьмі на вачах чакалі мяне ля хораў, дзякавалі і адорвалі шчодра, а я аддаваў падарункі служкам?
А пасля, сустракаючы мяне ў горадзе, гэтыя важныя паны ніколі не маглі пазнаць мяне сярод чэрні, на якую яны не ўзнімалі вачэй. I калі я кланяўся карэце, у якой сядзела пышная, велічная пані Пшыбыльская, альбо тонкая, уся ў брыльянтах пані Вольская, альбо маленькая, падобная да кучаравай балонкі пані Юзафовіч — яны няўцямна глядзелі скрозь мяне, як быццам я нейкі прывід ці туман, на які такі шчодры наш горад...
Так, велічныя гэтыя пані, стоячы на каленях перад статуяй дзевы Марыі ці Езуса, гатовыя, здаецца, на той час ахвяраваць нават жыццямі сваімі, абы трапіць у царства божае, але варта ім узняцца з кален, і яны пачынаюць думаць пра тое, што ў суседкі ўбор даражэйшы, што муж не атрымаў прыбыльную пасаду, на якую спадзяваўся, ці аб тым, што ў ксяндза надта ружовы твар і ён залішне прыгожы для касцёла. Мужы ў гэтых пані такія ж — толькі думаюць яны пра каралеўскія міласці, сваіх каханак і сваіх коней... Я чытаю цяпер іх думкі гэтак жа лёгка, як датыкаюся пальцамі да белых, крыху з жаўцізной, клавішаў. Апошнім часам мне ўвогуле здаецца, што з мяне садралі скуру і менавіта таму так балюча раніць кожная дробязь, на якую раней і ўвагі ніякай я не звярнуў бы.
Божа, якім адзінокім, спустошаным і разбітым стомай адчуваю сябе, калі заціхае апошні акорд, калі толькі ў высокіх вітражах быццам застраюць маленечкія аскабалкі мелодыі, якія ледзь чутна звіняць нават тады, калі я набліжаюся да выхаду!
Думаю аб тым — а ці трэба ўвогуле, хаця на імгненне, абуджаць у гэтых вяльможах шчымлівае адчуванне вечнасці? Як бы яны аднесліся да таго смельчака, які паспрабаваў бы ўтрымліваць іх душы на тым узнясенні крыху болей, чым яны здольныя вынесці? Магчыма, яны проста распялі б смельчака на тым самым крыжы, перад якім укленчваюць?
Адзіная істота, якая можа слухаць мяне без канца, гэта Мацэліус. Гадзінамі ляжыць ён у нагах, гледзячы разумнымі зеленаватымі вачыма, у якіх не-не ды і мільгане нейкая іскрынка. Аб чым думае ён, калі слухае ўрачыстыя гукі фісгармоніі? Якія відовішчы ўзнікаюць у калматай, з вострымі вушамі галаве? Іскры якога вогнішча я бачу ў ягоных вачах — ці не таго, што ўдзень і ўночы палае нябачна пад нашымі нагамі? Калі я наліваю ў ягоную місу палову сваёй беднай трапезы, ён глядзіць на мяне не міргаючы, нібыта ўзважвае нешта, а пасля асцярожна пачынае хлябтаць, а наеўшыся, насмешліва махае хвастом і скача ўбок, нібыта болей не хоча ні бачыць, ні чуць нічога ў бедным пакойчыку. А ён жа ўсім абавязаны мне — і жыццём, і сваім пераўтварэннем з абшарпанага, нікчэмнага кацяняці ў прыгожага, з шаўковай
мяккай поўсцю вялізнага ката! He мог я прайсці міма яго, калі ён паміраў у падваротні і толькі слаба мяўкаў. Мяне ж самога падабралі якраз гэтак жа — калі скачанеў і скарчанеў ад голаду і холаду на вуліцах Вільні і скурчыўся ў нейкім цёмным кутку двара, добра ведаючы, што болей не выйду адтуль.
Быццам не прайшло паўстагоддзя — так яскрава помню той час. Помню жах, які ахапіў, калі маці ўпершыню глянула на мяне дзікімі, вар’яцкімі вачыма і ўчапілася ў маё горла! Як хапіла сіл, каб разняць моцныя кастлявыя рукі, якія раней помніліся мне ласкавымі, мяккімі, добрымі!
Мы ішлі з ёй па пустэльнай дарозе, галодныя, спадзеючыся толькі на цуд. Я ведаў ужо, што гэта божы гнеў прайшоў над нашай вёскай Азяродамі, што страшная Мара-чума забрала ўсіх блізкіх — бацьку, сястрычак, дзядзьку... Усе, хто ўцалеў пасля чумы, разбрыліся хто куды, таму што пан, наш гаспадар, нікому не дазволіў ні заставацца ў Азяродах, ні блізка падыходзіць да ягонага двара. Божы гнеў не мінуў і нас з матуляй: яна, страціўшы розум, не ачуняла болей і памерла па дарозе ў Вільню, куды мы накіраваліся. Я не ведаў, куды ісці; і так крочыў і крочыў наперад, пакуль не апынуўся ў горадзе. Пасля прасіў міласціну на віленскіх вуліцах, пакуль і сам не зваліўся без памяці каля сцен касцёла Святой Ганны. Помніцца, што ў той вечар ішоў моцны дождж, вада ручаямі цякла па бруку, падала аднекуль зверху, і мяне абдавала хвалямі то холаду, то нясцерпнай гарачыні. Мроілася мне, што побач матуля, вясёлая, прыгожая, як у Азяродах. Гладзіць мяне шурпатай даланёй па галаве, спявае нейкую песню, і ад таго шурпатая каменная сцяна, за якую я хапаўся, здавалася мне цёплай і ўтульнай сцяной нашай хаты, дзе добра пахла смалой і мохам...
КНІГІ ОНЛАЙН
