Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
Высокі чалавек каля аднаго з маленькіх, нібы ўрослых у зямлю, дамкоў развітаўся з таварышамі і пайшоў у хату.
Хата гэтая нічым бы не выдзялялася сярод такіх жа будынін, у якіх жылі дробныя рамеснікі Узгорскага пасада, каб не адна асаблівасць: і вокны яе і вароты былі аздоблены металічнымі рашоткамі, і зроблены яны з рэдкім адчуваннем прыгожага. Пакручастыя завіткі, узоры больш прысталі б адной з багатых трохпавярховых камяніц, якіх так многа было ў цэнтры Віцебска — горада, які ненамнога ўступаў Полацку, трэцяму ў Княстве гораду па багацці і прывілеях.
Віцебск таксама не быў пакрыўджаны ўвагай караля: пачынаючы з 1444 года, горад атрымліваў мноства ўстаўных грамат, дзе правы яго жыхароў, асабліва багатых магнатаў і духавенства, усё павялічваліся, як павялічваўся вываз тавараў з горада ў многія гарады Еўропы і Рэчы Паспалітай. Вывозілі воск, скуры звяроў, мёд, нават попелу вывезлі ў Рыгу ажно на дваццаць тысяч злотых у мінулым годзе.
I ўсё ж вуліцы, дзе жылі рамеснікі — кавалі, цесляры, ганчары, пекары,— былі, як у многіх гарадах Еўропы таго часу, брудныя і неўладкаваныя. Восенню нават фурманцы цяжка было праехаць па гразкіх вуліцах, а жыхары прабіраліся каля дамоў па вузкіх драўляных кладках.
Праз некаторы час, паўзіраўшыся на дом, дзе жыў Корань, малады чалавек грэбліва абцёр трэскай запэцканы бот і пайшоў назад. Некаторы час ён блукаў па горадзе, пасля, зайшоўшы на адну з вуліц, што мясціліся каля старога замка і ад таго былі больш сухія і чыстыя, пастукаўся ў кватэру, чые вокны былі значна ніжэйшыя за маставую. Фіранка на акне варухнулася, мужчынскі твар выглянуў на двор і, убачыўшы маладога чалавека, худы, з жоўтым ацёчным тварам мужчына груба запытаўся:
— Чаго трэба?
— Такі купец, як шаноўны Літавор, мог бы і прыўратніка трымаць. Хіба чаляднікаў не хапае? — пачціва і ўсё-ткі злёгку як бы насмешліва сказаў госць.
Літавор угледзеўся ў прыезджага і хутка, нават трохі паспешліва, адчыніў дзверы.
Пакой, куды ён завёў госця, быў цесна застаўлены мэбляй — цёмным буфетам з белымі і сінімі нямецкімі кубкамі, рознымі шафкамі, лавамі для сядзення, абітымі ласінай скурай і добра-такі зашмальцаванымі. У куце стаялі варцабы-шашкі, у другім — бочка з bo-
цатам — востры пах разносіўся вакол. Госць паглядзеў, мімаходзь заўважыў:
— Нездарма мне казалі, што твая мосць баіцца нават паказваць сваё багацце, каб не давалі высокіх падаткаў гарадскія радцы. Вы, беларусіны, нават жыць як след не ўмееце.
— Прывезлі залатое шытво і ўзорьі, ваша міласць? — запытаўся гаспадар замест адказу, лісліва гледзячы ў вочы госцю.
— Ваша мосць, я, недастойны падмайстар Лукаш, прывёз па вашай просьбе лепшыя абразчыкі віленскага і рыжскага залатога шытва і буду шчаслівы пажыць у вас і трохі навучыць вашых работнікаў самым модным сярод віленскіх модніц і шляхціцаў абразчыкам,— Лукаш дастаў з-за спіны торбу і паклаў яе каля сябе.
— А, ну так, так,— хуценька прамармытаў гаспадар.— Зразумеў, пан Лукаш.
Ён не здзівіўся пераходу незнаёмца да тону пачцівага, амаль прыніжанага.
— Толькі Лукаш! — паправіў яго малады чалавек.— I запомніце, што я ў няміласці ў Вільні і хачу прыстроіцца да вас. Мару аб гэтым, але тайна. Пра гэта можаце сказаць як бы між іншым. I — ніякай асаблівай перавагі! Як да ўсіх! Зразумелі?
— Я думаю, вы праваслаўны,— паўшэптам, калі ўжо яны збіраліся выходзіць з пакоя, папярэдзіў Літавор.— Іначай нашы чаляднікі — памочнікі майстроў — вам давяраць не будуць.
— Так? — запыніўся на імгненне малады езуіт.— Добра, пасполам нешта прыдумаем. Будзем рабіць паводле звыкласці тутэйшай...
Пацягнуліся дні за днямі. Маўклівы, негаваркі Лукаш спраўна рабіў заданні майстра: працягнутую скрозь спецыяльны станок тонкую залатую нітку — каніцель — ён лоўка намотваў на бабіны і пасля, надзеўшы сярэбраны напарстнік, вышываў ёю самыя складаныя заказы — жаночыя кофты і вісону — з бацістаў і паркалю. I не толькі сам працаваў — Сцяпана, які быў зусім сапсаваў зіпун белы палатна коленскага з бавоўнаю, прынесены радцам месца Віцебскага Мілейчыцам, Лукаш выправіў: распароў Сцяпанаву вышыўку, хуценька намаляваў новыя ўзоры ў выглядзе
вінаградных лозаў, як на славутьіх бібліях доктара Скарыны,— і ўзрадаваны Мілейчыц заплаціў болей, чым меўся, а Сцяпан пазбегнуў кары. Чурылу, які не мог справіцца са станком, ад чаго каніцель выходзіла няроўная, ён разабраў станок, і той, старанна прачышчаны шурпатай паперай, прывезенай новым падмайстрам, пачаў працаваць спраўна.
Праз нейкі час работнікі майстэрні запрасілі Лукаша пайсці з імі ў покутную карчму, дзе яны наладжвалі рэдкія свае баляванні. Лукаш ахвотна згадзіўся, і там, калі апаражнілі малайцы сёмую бутэльку вінную гарнцавую дый колькі квартаў гарэлкі жаландковай і заелі іх печанымі галаўнямі, пяцёра малайцоў як з глузду з’ехалі — гарчыцаю шчокі пачалі мазаць і скакаць. Але Лукаш быў цвярозы, нібы і не піў нароўні з усімі. I нават дзевак вясёлых-віслён, што ўжо наважыліся праверыць кіпіэні хлопцаў, адагнаў, а пасля сам з яўрэем Шмулем разлічыўся і звыш належнага толькі паўгроша даў, чым Шмуль быў надта незадаволены.
Работнікі ў майстэрні Літавора, якія спачатку насцярожліва ставіліся да новага работніка, у рэшце рэшт вырашылі, што хлопец ён нішто сабе, і патроху сталі яму давяраць.
— Трэба Хвёдара, падлу, правучыць! — сказалі аднойчы яму Сцяпан і Зміцер.— Кажуць, што ён ва уніяцтва збіраецца пераходзіць.
— Вера — гэта справа добраахвотная,— асцярожна раздумваў Лукаш.
— Якая там добраахвотная! Спадзяецца месца майстра заняць у цэху канатнікаў, а майстрам на цяперашнія часы праваслаўнага не надта паставяць. Думалі, чалавек Хведзька, а ён — на табе! — гарачыўся Сцяпан.
Лукаш толькі паціснуў плячыма, не адказваючы. Затое загаварыў Антон, што моўчкі сядзеў у куце і намотваў залатую каніцель:
— А што ж нам, усё жыццё вось так і хадзіць у падмайстрах? А можа, хлопец і праўда чалавекам застанецца, сваіх выцягваць будзе. А што уніят — так сабе, для блізіру... 3 ваўкамі жыць... А жывём жа!
— Дык ён ужо і па-панску гаварыць спрабуе. Веры бацькоў вырачыся — як ваўкалакам стаць. Яны, паны нашы, толькі і думаюць пра свае багацці, і ім чужую
скуру надзець — як плюнуць. А мне не ўсё роўна, што я павінен буду бацькі адрачыся, маці апляваць. Яны мяне і за сына лічыць не будуць! — Сцяпан тупнуў нагой, кулакі яго сціснуліся.
— Трэба, хлопцы, дык трэба,— лагодна ўсміхнуўся Лукаш.— Праўда, я не надта люблю ў бойкі лезці, але як трэба...
— Вось ты! — не супакойваўся Сцяпан.— Табе ж майстра прапаноўвалі ў Вільні, а ты не захацеў і не палез ні ва уніяты, ні ў каталікі! Сюды прыехаў — але і тут, браце, цяперака нявыкрутка нашаму брату. Загінем мы, мусіць, усё-ткі, прымусяць яны такі нас ляхамі стаць, няйначай!
— Калі ўсе станем рогам, нічога не зробяць,— разважліва сказаў Зміцер.— Брацтвы таксама моцныя, і Масква нас падтрымлівае!
— Успомні пра палачан. Цар Іван колькі іх пабіў ды татарам аддаў! — сказаў Антон.
I загаварылі, заспрачаліся дзецюкі, ажно пакуль не зайшоў гаспадар, не крыкнуў на чаляднікаў ды ім не пагразіў.
Хлопцы з Літаворавай майстэрні добра-ткі правучылі Хведзьку, але Антон, які трымаўся ззаду і не надта ўлягаў у бойку — шкадаваў, як сам прызнаўся, Хведара — нясмела сказаў Лукашу:
— Б’ешся ты, братка, неяк так...
— Здорава ён б’ецца, да душы! —зарагатаў Сцяпан.
— Як? — запытаўся Лукаш.
— Ну, неяк так... Жорстка надта...
— Жорстка! — перадражніў Зміцер.— А як трэба — як баба? Як ты, што ўсё ззаду трымаўся? Думаеш, мы не бачылі?
I Антон болей не гаварыў нічога, толькі стаў трымацца далей ад Лукаша і нават, калі трэба было, стараўся да яго не звяртацца. Затое хлопцы яшчэ болей пачалі давяраць Лукашу, і ён ужо многае ведаў, і пра віцебскае брацтва, і пра цэхі — як хто настроены. I пра ўсё гэта акуратна і дакладна пісаў ён у Вільню — адразу па двух адрасах... Пісаў пра тое, што ніці мясцовай смуты ў руках шляхты, а з простага народу — у каваля, да якога няма падыходу, але ён шукае і знойдзе слабое месца каваля. I знайшоў — ды так нечакана, нібы і сапраўды дапамаглі яму вышэйшыя сілы.
Неяк пад Сёмуху гаспадар паслаў Кораня па яго гандлёвых справах у навакольныя вёскі. Мала было прададзена на віцебскіх кірмашах авечай поўсці, дый тая стала каштаваць дорага. Гаспадар жа спадзяваўся, што Лукаш дамовіцца з заможнымі шляхціцамі, каб гандлявалі яны поўсцю на месцы, і яна абыдзецца яму больш танна.
Апроч залаташвейнай справы займаўся Літавор прадзівам, для гэтага ў доме ў яго было дваццаць работніц, і на тое, што нідзе работніцы тыя не былі запісаныя і не ўваходзілі ні ў адзін цэх, глядзелі скрозь пальцы: Літавору дапамагалі нябачныя, але адчувальныя для яго сілы.
Была вясна, гнуткія бярозкі наліваліся маладымі клейкімі лісточкамі, трава густа ішла ў рост, і высокае сіняе неба здавалася бяздонным. Лукаш ехаў на фурманцы, правіў коньмі. Сытыя коні беглі хутка і радасна — вырваліся на прастору. Але ні сіняя, магутная Дзвіна, якая ціха і павольна несла свае воды да мора, ні белапенныя хвалі, што млява біліся ў бераг і, з шыпеннем аблізваючы жоўты роўны пясок, адкочваліся назад, ні птушкі, што заліваліся над палямі — нішто не займала ўяўленне і душу маладога езуіта. Ён не заўважаў, што цёплы духмяны вецер ласкава абвявае твар і расхінае каптан, што стомленая доўгаю зімою зямля прагна ўбірае ў сябе сонца і чыстае паветра... Лукаш у думках сплятаў магчымыя і немагчымыя інтрыгі, каб пранікнуць у дом каваля Кораня. Палала ў яго сэрцы і асабістая нянавісць — у адной з корчмаў, калі Літаворавы хлопцы падвялі Лукаша да каваля Янука, той, змераўшы поглядам гнуткую, тонкую постаць маладога віленчука, учэпістым позіркам нібыта пранізаў яго. I хаця прыязна ў адказ усміхаўся яму Лукаш, неяк неўзлюбіў яго каваль — нягледзячы на ўсе спробы разгаварыць яго, толькі бурчаў нешта ў адказ, а руку на развітанне падаў неахвотна. Цяжкі, але як бы і зацікаўлены позірк яго Лукаш успамінаў не аднойчы і перасмыкаўся. Другі раз атрымалася горай — калі, сустрэўшы каваля каля ратушы, Лукаш пахваліў ягоныя работы — вароты ратушы, як ён ведаў, былі зроблены Януком — той апёк яго цяжкім позіркам і працадзіў:
— Нейкі выкрутны, лукавы ты, хлопец. I чаго чэпішся да мяне, не ведаю.
КНІГІ ОНЛАЙН
