Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
I пайшоў не развітаўшыся. Але пасля не вытрымаў — азірнуўся. Сустрэліся яны яшчэ раз позіркамі — і разышліся.
I аб гэтым думаў цяпер Лукаш, паганяючы коней па роўнай, цвёрдай дарозе.
Ужо трэці дзень ездзіў ён па вёсках, як аднойчы, на самым выездзе з Чарнагосцяў — маленысай палявой вёсачкі на беразе на дзіва прыгожага возера — убачыў натоўп і пачуў дзікі, як непрытомны, крык:
— He вінаватая я! He ведзьма, Параскевай-Пятніцай клянуся!
Плакала, заломваючы рукі, старая кабета, стоячы наводдаль натоўпу. Пад’ехаўшы бліжэй, Лукаш убачыў, што людзі глядзяць на ваду, а там, б’ючы па вадзе рукамі, пялёхкаецца кабета ці дзяўчына. Спыніўся ён і з цікавасцю стаў назіраць за тым, што адбывалася. He такі часты, але звычай гэты — правяраць ведзьму вадой — існаваў у Княстве. Езуіты ўсяляк стараліся заахвоціць гэты звычай, і апошнім часам асабліва многа маладых кабет і жанчын патаяулі ў азёрах і рэчках, абвінавачаныя ў тым, што наводзілі хваробу на жывёл і людзей.
— He тоне, бач яе! Ведзьма? — казалі ў натоўпе.
— Доўга не пратрымаецца,— са шкадаваннем гаварылі другія, маладзейшыя.— He вінная Ганна, дарма яе абгаварылі.
I сапраўды — дзяўчына, апошні раз крыкнуўшы, паказалася з вады амаль па пояс і, высока ўзняўшы рукі, схавалася зноў. Лукаш, відаць, паехаў бы далей, але востры, як у рысі, позірк яго злавіў: дзяўчына, здаецца, была прыгожая. Светлыя валасы, твар, хаця і скажоны страхам, прывабны і белы, як лілея. А што, калі паспрабаваць тое, што мільганула ў галаве, як згадка?
Прайшло колькі імгненняў — дзяўчына не паказвалася.
— Ну, бачыце — не ведзьма яна,— саскочыўшы з фурманкі, Лукаш падышоў да вады.
Кабета загаласіла мацней, кінулася да вады. Яе трымалі за рукі.
Лукаш, скінуўшы кашулю, азірнуўся на старцаў, перахрысціўся:
— Ну, выратую яе — грэх мне даруецца! Маліцеся за нас, людцы!
...Ён ныраў ужо пяты раз, але на цёмным дне сярод водарасцяў дзяўчыну знайсці было цяжка.
— Кідай гэта дзела, хлопец! — крычалі яму з берага. Але ён упарта ныраў, са злосцю хацеў настояць на сваім, даказаць гэтаму быдлу, чаго варты.
Тонкае, беспрытомнае цела ён знайшоў, калі сам быў ужо на апошнім дыханні.
Людзі дапамаглі яму выцягнуць дзяўчыну на бераг, але, стоўпіўшыся вакол, калі незнаёмы чалавек стаў ажыўляць тапеліцу, расчаравана параілі, пабачыўшы яе ссінелы твар:
— Кінь ты гэтае дзела, дарэмна ўсё.
Разганяючы людзей бізуном, падышоў войт, сказаў, схіліўшыся над целам:
— Значыць, Ганна не ведзьмай была... А я надта злы на яе быў за сына... Ну, цяперака нікому ўжо не будзе галаву круціць...
— А калі я яе ажыўлю? — сказаў Лукаш, нястомна разгінаючы і згінаючы млявыя дзявочыя рукі — так вучылі ў школе езуітаў.
— Калі-небудзь наноў яе ў раку кінуць. А лепей — замуж аддам за конюха Бірылу, у яго чацвёра дзяцей без маці...
Кабета, пачуўшы гэта, загаласіла мацней, кінулася на зямлю каля дачкі:
— Мая ты дачушка! За што цябе злыя звялі са свету?!
— Ціха! — крыкнуў войт.— Ну, не ведзьма, дык чаго за беднага не ішла? Усё каля багатых круцілася. А які гаспадар такую голь у двор возьме?
— To прадай мне яе,— сказаў Лукаш.
— Што прадаваць? Яна мёртвая! — зняважліва сказаў войт, перавярнуў ботам дзяўчыну.— Дзякуй Богу, цяпер сын мой на добрай дзеўцы жэніцца...
Але Ганна ажыла. Праўда, Лукаш і сам быў згубіў надзею ажывіць яе, але ім кіравала самалюбства: больш за гадзіну шчыраваў ён. Бойт з радасцю даў яму адкупную паперу, і, нягледзячы на крыкі і енкі маці, Ганна назаўсёды з’ехала з вёскі.
Ачуняўшы, яна цалавала Лукашовы рукі, абліваючы іх слязьмі, дзякавала за вызваленне ад жабрацтва і цяжкай працы. Яна і сапраўды была прыгожая. Гледзячы на Ганну, зразумеў ён, што знайшоў
тое, што жадаў: вясёлая, гаваркая. Такія хутка паддаюцца сіле. Ды яшчэ любіла дзяўчына прыгожыя ўборы, гатовая была дзеля раскошы на ўсё. I ўспаміналіся падчас іх падарожжа Лукашу словы адной з лекцый, дзе гаварылася, якія зоркі кіруюць лёсам людзей: «Апрадзіт, альбо Венус,— ажэ хто ся народзіцца ў тую звязду, любіць распусту...» Відаць, Ганна была народжаная пад тою зоркай — не паспелі даехаць да Віцебска, як ледзь не збегла яна з нейкім збяднелым шляхціцам, які паланіўся ёю на пастаялым двары.
Лукаш біў яе доўга і маўкліва — аж пакуль, енчачы, не папаўзла яна да ягоных ног і звалілася ля іх у беспрытомнасці. Але, адліўшы вадой, зноў біў яе — пугаўём, у канец якога была ўкладзена свінчатка. Гледзячы, як пырскае кроў, як звіваецца ў нясцерпных пакутах гнуткае, дасканалае, відаць, выключна для плоцкіх уцех створанае цела, ён не адчуваў шкадавання. 3 халоднай пільнасцю сачыў, калі наступіць той момант. Той, калі яна — зламаецца. Трэба было ўлавіць гэтае імгненне, іначай ён мог бы забіць яе да смерці, а яна павінна была аддаць яму не толькі кошт свайго нікчэмнага жыцця, за які была выкуплена ў войта, але і даць яму многа болей, бо магла даць яму сапраўды многа... I толькі калі ўбачыў у вачах яе жывёльны страх і сапраўдную пакору, тады падняў, адвёў на ложак (а біў у гумне, што стаяла далёка ад пастаялага двара), сам змазаў, акрываўленую, сваімі мазямі. 3 таго дня глядзеў за ёю, нібы клапатлівы брат, прывёз у Віцебск, наняў кватэру. Зрэдзь прыходзіў, гатаваў ежу, паказваў, як трэба зрабіць мяса, як прыгатаваць піўны суп ці грыбную поліўку, як засмажыць дзічыну. У адзін з вечароў, калі разам з ёю піў віно (хлопам у майстэрні сказаў, што завёў сабе каханку з замужніх, яны верылі), Ганна паспрабавала яго спакусіць. Ён высмеяў дзяўчыну кпліва і груба. Доўга расказваў ёй пра віленскіх арыстакратак — як апрануты, як паводзяць сябе. Гаварыў аб прыдворных дамах — і адчуў, што туга сціснула сэрца. Калі ён зможа вярнуцца назад, у свет вытанчанасці і багацця! Ганна слухала не дыхаючы. А калі сказаў ёй, як бы між іншым, што можа калісьці забраць яе з сабой у Вільню,— адчуў, што вось яно, яе самае балючае месца. Ведаў здаўна — каб падпарадкаваць сабе чалавека, трэба намацаць самае запаветнае, самае балю-
чае — і на гэтым даб’ешся многага. Розныя людзі, розныя ў іх памкненні — у аднаго прага багацця, славы. Другі любіць жанчыну. Маці можа з-за дзіцяці пайсці на любую ахвяру. Ёсць і вышэйшае — Айчына, Вера... Гэтая дзяўчына хацела быць у месцы, дзе жывуць самыя бліскучыя і багатыя людзі Княства. I тым, што яна дасягне запаветнага праз яго толькі — залог улады над ёю, улады сапраўднай і непадзельнай...
Калі раны яе трохі зажылі, ён нарэшце сказаў, дзеля чаго ўзяў яе з сабою.
— Ісці да каваля і гадаваць яго дзяцей? — яна была расчараваная.
Ён зласліва сказаў, што, перш чым трапіць у ложак да каго-небудзь з Радзівілаў, ці Пацаў, ці Сапегаў, трэба добра павучыцца на хлопах... Прыгожых дзевак хапае. Трэба, апроч прыгажосці, яшчэ многае, і ён навучыць яе гэтаму — калі яна захоча. Яна здрыганулася ад позірку і згодліва заківала галавою...
Так Ганна трапіла ў дом да Янука.
Пакуль высокі худы мужчына з праніклівым поглядам слухаў яе жаласлівы расказ аб тым, што ўцякла яна ад гаспадара, які сілом хацеў забраць да сябе ў пакаёўкі, Ганна нават загаліла рукаў і паказала белую, як алебастравую, руку з цёмнымі страшнымі пісягамі, і адчувала яна сябе, як бедны грэшнік на Страшным Судзе. Здавалася, каваль ускочыць, закрычыць, выкіне з дому. Але ён толькі запытаўся:
— Чаму ж да мяне прыйшла?
— Сказалі добрыя людзі, што ваша жонка памерла і двое дзетак засталося. Я і падумала — вам недарагая прыслуга спатрэбіцца, а мне добры гаспадар, бо кажуць, што вы — добры...
— Кажуць! — усміхнуўся ён. Пасля задумаўся.
— Ну што ж, пабудзь пакуль. Можа, што і далей прыдумаем. Сам покуль упраўляўся, але раз ужо Бог цябе прыслаў...
Пасля цяжкіх сельскіх работ абавязкі па дому здаваліся Ганне лёгкімі. Прыбраць дом, накарміць дзяцей, памыць і зацыраваць бялізну — усё спорылася ў яе руках. Яна лётала па доме, нібыта насіла яе маладая, здаровая прага жыцця, якая шукала выйсця.
Каваль прыходзіў стомлены, моўчкі еў, адпачываў, пасля сыходзіў з двара. На Ганну ён амаль не звяртаў
увагі, быў роўны і стрыманы. I гэта яе крыўдзіла. Прывыкла, што мужчыны пры адным яе з’яўленні як шалелі,— стараліся дакрануцца, прылашчыцца.
— Як каменны гэты каваль, ліха яго вазьмі! — сказала неяк пры сустрэчы Лукашу. Той толькі пасміхнуўся.
— Ты сваё возьмеш,— сказаў з пахвалой, адабральна-цынічным поглядам змераўшы стройную Ганніну постаць у суконным каптаніку, з доўгай чырвонай спадніцай.
I калі праз нейкі час, лётаючы па хаце, няўзнак злавіла позірк каваля, які адразу ж апусціў вочы, зларадна ўсміхнулася. Так і сталася — аднойчы прыйшоў каваль да яе ўночы, і яна яго не адштурхнула...
— Выходзь за мяне замуж,— сказаў ён назаўтра ж. Ганна сцепанулася: не хапала ёй стаць каваліхай! Але адказала з усмешкай:
— He гарыць жа... Вось хай дзеці да мяне прывыкнуць, я трохі абгледжуся. Дый папер няма ў мяне, як жа возьмеш за жонку?
— Папер...— ён задумаўся.— Можа, мне дапамогуць. Паспрабую... Беглую чэлядзь нявольную вяртаюць сілком гаспадару.
— А хто паможа? — наіўна запыталася Ганна, але змоўкла, бачачы, што ён неяк здзіўлена глянуў на яё.— А што, калі нам звярнуцца да пратэстанцкай абшчыны? Там могуць мяне выкупіць, і пан мусіць згадзіцца...
Яна ведала: пратэстанцкая абшчына, якая знаходзілася паблізу замка на падораных землях маршалкам троцкім князем Паўлам Друцкім-Сакалінскім, не раз прыходзіла на дапамогу тым, хто хацеў уступіць у шлюб паводле кальвінісцкага звычаю.
— Чужым прадацца?! — гнеўна глянуў на яе Янук.— He! Знойдзем выйсце і так! Пакойны ваявода Сцяпан Збаражскі пусціў гэтую погань у горад, цяпер іх, як і езуітаў, не выкурыш.
— Чаму ж погань? Яны на мове нашай гавораць, не тое што каталікі,— баязліва глянула на яго Ганна.
— Ну і што? Лісіца таксама прыкідваецца мёртвай, каб злавіць курыцу. Эх! Прадалі Княства, прадалі Айчыну, а цяпер дзяруць яго на розныя часткі!
— Хто прадаў?
— Хто? Магнаты, будзь яны праклятыя. А цяпер польскія паны назад не хочуць нам нашы вольнасці аддаваць, сілком у Люблінскую ды Брзсцкія уніі загналі, пакуль тут з царом Іванам ваявалі. I абяцалі дапамогу, а пасля і ад дапамогі, і ад слоў адмовіліся: ваюйце самі, кроў сваю ліце, а мы пасля прыйдзем ды на вашых касцях патопчамся!
КНІГІ ОНЛАЙН
