Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
Іосіф-Вельямін Руцкі, мітрапаліт уніяцкай царквы, сядзеў, задумаўшыся, за доўгім дубовым сталом. Пачуўшы крокі Казіміра, ён падняў галаву і кіўнуў на стул побач.
Маладыя сінія вочы, сівая кучаравая барада і высокі лоб рабілі твар гэтага немаладога ўжо мужчыны прыгожым і адухоўленым. Ён быў добра вядомы ў Рэчы Паспалітай не толькі як мітрапаліт, але і як заснавальнік першага ордэна сярод уніятаў — базыль-
янскага. Ордэн названы быў у гонар святога Васілія і зроблены па абразчыку езуіцкага. Выхаванец езуітаў, Іосіф-Вельямін Руцкі ўсё-ткі часам спрачаўся з каталіцкім духавенствам, не даючы яму вялікай улады над краем. Дай ім волю, гэтым прагным ксяндзам,— яны і ніводнага уніята не пакінуць. А унія, па глыбокім перакананні Руцкага, магла стаць асновай для самастойнай рэлігіі, на аснове якой можна было б захаваць народ. Праўда, пра гэта мітрапаліт не гаварыў нікому, апроч блізкіх сяброў, бо гэта было небяспечна. Да таго як прыйсці да такой мэты і да такіх думак, малады Руцкі шукаў праўды і справядлівасці па розных шляхах. У маладосці быў праваслаўным, потым стаў кальвіністам. А паслухаўшы палымяныя пропаведзі Скаргі, перайшоў у каталіцтва. Папа Урбан VIII, заняты ў той час справамі уніі, пераканаў яго, што унія паспрыяе людзям Княства набыць роўнасць у дзяржаве. Вярнуўшыся з Рыма ў Вільню, Руцкі, аблашчаны Скаргам і адным з тварцоў уніі, мітрапалітам Іпаціем Пацэем, раўніва пачаў працаваць на карысць уніі. Ішлі гады... і ён рабіўся іншым, з болем думаў пра страчаную вольнасць і самастойнасць Княства. ...Стул, на які сеў Казімір, зарыпеў. Мітрапаліт нарэшце адарваўся ад сваіх думак.
— Брат мой, я выклікаў цябе па важнай для нас усіх справе. Ты асабіста ведаў настаяцеля СвятаТроіцкага манастыра Кунцэвіча?
— Я некалькі разоў бачыў яго ў нас у калегіі, але ніколі не размаўляў з ім.
— Гэта добра, што ён не ведае цябе. Ты знаеш, што ён цяпер узведзены на Полацкую уніяцкую кафедру?
— Так.
— У апошні час з Полаччыны прыходзяць трывожныя чуткі. У вялікай рэўнасці сваёй брат наш па ордэну Іасафат Кунцэвіч выклікаў незадаволенасць схізматыкаў, іх так многа яшчэ ў Княстве. Усе нашы намаганні разбіваюцца аб упарты фанатызм праваслаўных.
— Таму што ў сэрцах нашых яшчэ ёсць месца для літасці да тых, хто губіць сваімі рознагалоссямі, ірве цела нашай маці — Кароны.
Руцкі пранізліва паглядзеў на маладога езуіта.
— Я рады, што ты добра разумееш, брат мой, нашы задачы. Таму і вырашылі даверыць табе, дастойнейшаму, цяжкі крыж нястомнай работы нашай.
— Я гатовы, ойцец.
— Ты не выслухаў, што належыць зрабіць.
— Навошта? Я зраблю ўсё, што загадае ордэн.
— Выдатна! Дык вось — два гады назад, калі архіепіскап паехаў у Магілёў, каб перавесці праваслаўныя цэрквы ва уніяцкія, яго не пусцілі ў горад. Нават пагражалі гарматамі. Зачыншчыкаў пакаралі — 20 чалавек павесілі, а цэрквы ўсё-ткі перадалі архіепіскапу. Цяпер многа скаргаў ідзе на яго з Віцебска. Адчуваю, што там неспакойна. Але брат Іасафат крыўдзіцца, калі мы пасылаем адсюль каго-небудзь з ордэна. Лічыць, што ён справіцца і сам. Дык вось — ты паедзеш у Віцебск. Будзеш жыць у доме аднаго з мясцовых майстроў, тайнага служкі ордэна. Ты што вучыў у акадэміі?
— Медыцыну па асобнаму курсу, кухарскую справу і залаташвейную.
— Ну так. Майстар гэты шые па золату. Ты будзеш працаваць у яго памочнікам. Трэба зблізіцца з мясцовымі уніятамі. Ты пяройдзеш ва уніяцкую веру.
— Уніяцкую?! Слухаю.
— Вядома, гэта пакуль што. I будзеш пісаць мне — асабіста! — пра ўсё, што ўбачыш вакол. Свайму ордэну ты таксама будзеш паведамляць важнае. Але пра гэта скажуць яны самі.
Руцкі замоўк і пільна паглядзеў на твар маладога езуіта: здаецца, у душу гэтага беларусіна езуіты ўклалі-такі мудрасць і ўменне пераконваць людскія сэрцы. Ён жа вучыўся ў самога Скаргі і быў яго любімцам.
Мітрапаліт раптоўна спытаў пранікнёна і шчыра: — Скажы, сыне мой, ці прыходзяць да цябе сумненні ў тым, наколькі правільны твой шлях?
Твар у манаха ўпершыню за час гутаркі асвяціўся. Вочы ў яго пацямнелі, і чырвань з’явілася на бледных шчоках:
— He, у мяне няма сумненняў.
— Та-ак... Але ж нават твой настаўнік часам сумняваўся. Дарэчы, ты помніш, што без яго ты быў бы звычайным хлопцам, а можа, і наогул не выжыў бы?
— Я не хачу, каб мне бясконца напаміналі аб маім паходжанні! Яно не перашкодзіла мне добра навучыцца ўсяму, што мелі ласку даць мае настаўнікі!
— Гардыня — цяжкі грэх. За гэтыя словы — дзесяць дзён цяжкага посту!
Ён памаўчаў.
— А зараз я хачу даць табе больш канкрэтнае заданне. Але... яшчэ скажы...
Вочы мітрапаліта, здаецца, наскрозь пранізвалі субяседніка.
— Скажы мне, як свайму духоўніку, ці хацелася табе даведацца што-небудзь пра сваіх родных, пра тое, хто ты?
— He. Я не хачу нават думаць пра гэта. Я — Казімір Яноўскі і не хачу быць нікім іншым.
Твар мітрапаліта аставаўся прыязны — нельга было зразумець, як ён паставіўся да гэтых слоў. Але вось лёгкі смутак ахінуў яго твар, ён узняў вочы ўгору.
— Для гэтага трэба ўжыць усе-усе магчымыя сродкі! Калі патрабуе справа, можна зрабіць выгляд, што ты праваслаўны. Ты ж добра помніш, для чаго быў створаны святым Лайолам ваш ордэн?
— Барацьба за адзіную веру — вось задача. Настане час, калі на ўсёй зямлі не будзе ніводнага схізматыка і народы стануць пад сцяг папы — намесніка Бога на зямлі! I дзеля гэтай высакароднай мэты не трэба шкадаваць ні сябе, ні блізкіх...
Так Казімір даведаўся, што ў Віцебску ёсць брацтва, дзе адзін з самых заядлых схізматыкаў — нейкі Ян Корань. Увайсці ў яго акружэнне, «узарваць» збродняў знутры, аблудна стаць іх сябрамі... I калі адсылаў яго мітрапаліт, расказаўшы ўсё патрэбнае пра уніятаў Віцебска, вочы ў маладога манаха гарэлі радасцю і рашучасцю. «Агонь, што тоіцца ў жылах крэменю...»
Наперадзе чакала дарога. А за ёю — новыя прыступкі да славы, да ўзвышэння...
Віцебская ратуша, пабудаваная пасля таго, як горад у 1597 годзе ўслед за Магілёвам і Пінскам атрымаў магдэбургскае права, была бачна здалёку, за колькі вёрстаў ад месца. Позняе асенняе сонца, што шчодра ў той кастрычніцкі дзень свяціла над Віцебскім краем, ярка ззяла на вялікіх шыбінах вузкіх і высокіх аканіц ратушы з разьбянымі балонамі. Калі гадзіннік на ратушы паказаў поўдзень, дзверцы, адмыслова зробленыя ў цыферблаце, расчыніліся, і коннік з мячом у руцэ, а за ім і фігура, што сімвалізавала час, уся ў белым, з касой на плячы, выехалі з дзверцаў і павольна праплылі вакол цыферблата. Звонкія, трохі
пранізлівыя гукі музыкі паплылі над натоўпам, што стаяў на плошчы і зачаравана назіраў відовішча.
У натоўпе гараджан і замежных купцоў, варты з машталерамі і коп’ямі нічым не выдзяляўся малады чалавек у цёмнай шапцы-макгерцы, у каптане з влоскага сукна з ворсам, у карычневых — брунатных — портах. За спінай у яго быў патрапаны варок — торба з шарсцяной тканіны, вышытая чырвонымі і чорнымі нітамі. Цёмныя валасы, гожа падстрыжаныя ў пастрыгальнай каморы, выбіваліся з-пад макгеркі роўнымі акуратнымі пасмамі, светлыя зеленаватыя вочы глядзелі шчыра і светла. Гараджанкі паглядалі на прыгожага рамесніка, але ён быў цалкам захоплены тым, што бачыў у гандлёвых радах, якія блізка падыходзілі да ратушы і новага каталіцкага касцёла, які яшчэ не быў адкрыты.
Каля крамкі, над вострым дахам якой круціўся на ветры металічны сцяжок з гербам Віцебска — той жа коннік з мячом на бела-чырвоным фоне,— стаяла некалькі чалавек. Высокі, з раннімі зморшчынамі вакол вуснаў, з суровым, але энергічным тварам мужчына гучна казаў тоўсценькаму, юркаму, як уюн, чалавечку:
— Нашто кавалям было такі ўшчынак чыніць? Дамовіліся дзверы каваць за адну цану, а цяпер кошт панізілі амаль удвая, а з нашым цэхам нават не параіліся?
— Ваш старшына згадзіўся,— відавочна стараючыся гаварыць цвёрда і пераканаўча, гундосіў круглы чалавечак. Ён ссунуў амаль на патыліцу вішнёвы берэт з залатымі шнурамі, нервова папраўляючы скураны пояс з вялікай металічнай спражкай.
— А хто яго прасіў? Чаму ён з намі не параіўся? — раздаліся галасы навокал. Высокі чалавек тым часам, не паніжаючы голасу, запытаўся:
— Што вы паабяцалі нашаму Вячуню, што ён, не пагаварыўшы з майстрамі, самавольна на такі ўбытак кавальскаму цэху згадзіўся?
— А ты, Корань, усяго толькі майстар, і ніхто цябе старшыной цэха не рабіў, каб мы перад табой апраўдваліся! — раптам акрысіўся чалавечак.
— Дык выберам! — загудзелі вакол галасы.— Ён не тое, што Вячуня, які скача перад вамі на цырлах!
— Хопіць, хлопцы, хопіць! — загаварыў высокі чалавек.— У мяне няма столькі грошай, як у Вячуні, і не трэба мне той старшына! Але і нашы інтарэсы згамаваць не дазволім! I ты,— звярнуўся ён да чалавечка,— і бурмістр адкажаце цэху за самавольства, што ўчынілі!
Памочнік бургамістра адразу збавіў тон — канфлікт з цэхам кавалёў быў для гарадской рады непажаданы. Войны, паходы каралевіча Уладзіслава на Маскву патрабавалі вялікай работы кавалёў, дый Віцебску зброя была неабходна. I таму ён зноў загаварыў памяркоўна:
— Гарадской казне пільна патрэбны грошы. Самі ведаеце — у горадзе не плоціць падаткаў шляхта, духоўныя асобы. А колькі рамеснікаў з чадзі нявольнай, якія жывуць у горадзе, а падаткаў не плоцяць, таму што яны не гарадскія, а паднявольныя! He раз казаў пан бургамістр і пісаў пра тое вялікаму князю, але і сам яго мосць Кароль дае такія прывілеі панам магнатам, што ні яны, ні іх людзі нам непадсудныя. А грошай колькі трэба! I дарогі рабіць, і горад ачышчаць ад бруду, і каравулы ўчыняць!
— Тваю мосць, як бачыш, шкадаваць трэба!
— Нібыта гэта не нам плаціць бясконцыя гэтыя маставыя, стругавыя, вазавыя, а вам!
— А квітавыя, а замкавыя!
— Ціха! — перакрыў гвалт памочнік бургамістра.— Звяртайцеся да свайго старшыны, разбірайцеся з ім! А падаткі плаціць усё роўна будзеце, нашто толькі бурду ўздымаць! А завадатар зноў ты, Корань!
I, не слухаючы болей крыкаў, паспешліва пайшоў у памяшканне ратушы, абурана мармычучы, што вечна ўсім не задаволены гэтыя рамесныя пасады, а самыя бунтоўныя з іх — Узгорскі, Заручайскі і Задунайскі.
Малады чалавек у цёмнай макгерцы ўважліва слухаў спрэчку, пасля непрыкметна пайшоў за невялікай купай людзей, якія абкружылі высокага чалавека і ішлі за ім, голасна размаўляючы аб сваіх крыўдах. Паступова яны разыходзіліся.
КНІГІ ОНЛАЙН
