Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
Сцяжынка крута пайшла ўверх. Пачыналася нейкае мястэчка. Напэўна, наперадзе хутка будзе Полацак. Яна ніколі не была ў гэтых краях, толькі чула, што ёсць такі горад, і трохі меншы за яго — Віцебск. I ўсё сваё жыццё кабета правяла ў вёсцы і адыходзіла ад яе, толькі калі дзеўкай бегала на вечарынкі да суседзяў. Але і Полацак быў занадта блізка ад яе былой пані, і кабета вырашыла ісці далей, пакуль зможа. I білася ў ёй жалоба — ніхто не пытаўся ў Міхала, чаго ён хоча, нібыта ён быдла нямое, а караць — тут жа гатовыя. Чым лепшая перад небам гэтая пані за іх, бедных людзей?
Раптоўна яна адчула востры боль у сэрцы. У вачах стала цёмна. Паспрабавала ўздыхнуць — і не змагла. Падняўшы мокры твар да неба, хацела перахрысціцца — і пачала падаць, апошнім пробліскам свядомасці павярнуўшыся бокам, каб не пабіць дзіця, што ўжо спала ля грудзей...
Калі маці цяжка асунулася на дол, Янка спачатку здзівіўся і ў першы момант узрадаваўся — можа, хоць зараз яны адпачнуць крыху ад бясконцай дарогі, якая налівае цяжарам ногі і кружыць галаву. Паглядзеў на мокрую траву — расцягнуцца б на ёй, падклаўшы мяшок. На маці не глядзеў — трохі злаваўся на яе, што адламіла яму раніцай столькі ж хлеба, колькі і малому. Усё ж ён ідзе сам ды і нясе во які хатуль! Ён з палёгкай скінуў яго і знясілена зваліўся зверху, уткнуўшыся лобам у анучы, ад якіх пахла цёплай хатай, заціркай і яшчэ нечым утульным.
Ззаду заплакаў Алеська. Плач яго быў прыглушаны матчынай хусткай, але чуваць было, як ён папрасіў: «Мама, хлеба». Ён картавіў яшчэ, і таму атрымоўвалася: «Хе-ба». I ўслед за гэтым заплакаў мацней, спрабуючы вылезці.
«Што гэта з ёй? I голасу не падасць. Хлопца б выпусціла. Хай дыхне крыху»,— падумаў Янка. Хаця балела спіна, на якую ўчора апусцілі жалеза, ён, абкручаны зёлкамі і суровым палатном, сёння не енчыў. За ўчарашні дзень ён нібы падрос і пасталеў, сцішыўся, зразумеўшы, што ўчора ўслед за бацькам маглі адправіць іх усіх. Дзівіўся Янка толькі аднаму — чаму людзі, якія стаялі навокал, былі абыякавыя да крыкаў маці і жудаснага енку бацькі? Што благога людзям зрабіў бацька? Наадварот, абараніў Ганьку — за гэта яго павінен быў бы ўзнагародзіць пан Бог, пра якога шэптам, касавурачыся па баках, расказвала маці. Няўжо ёсць яшчэ другі, больш моцны Бог, пра якога ўчора, захлынаючыся злосцю, крычала ім магутная і страшная пані?!
Ён, ужо са страхам, зірнуў на маці. Яна не варушылася, не стагнала. Заплакаў малы Алесь — патрабавальна, адчайна, і тады Янка падбег, затармусіў маці, закрычаў — немым крыкам, на ўсю моц:
— Ма-а-а!
Але крык яго прыглушыла нізкае неба, дождж, што хлынуў з новай яраснай сілай. Ад яго не ратавалі ні матчына хустка, ні клункі. I тады ссінелы, ледзь дыхаючы, пакінуўшы замоўклага брата і мёртвую маці, ён пабег наперад па дарозе, падаючы, выпэцкваючыся ў бруд і гліну,— пабег шукаць людзей...
Бліскучыя сытыя конскія спіны курыліся парай: нялёгка было везці па гразкай дарозе шыкоўную, выкаваную лепшымі віленскімі майстрамі карэту.
Канцлер Вялікага княства Літоўскага Леў Сапега, чорнавалосы, грузны мужчына з правільнымі, крыху аплыўшымі рысамі твару, нервова пакусваў таўставатыя вусны. Але калі ён звяртаўся да суседа, шырокі твар яго рабіўся ветлівы і пачцівы.
— Пан Скарга, спадзяюся, што япічэ да цемнаты мы ўбачым з вамі горад, дзе дасюль расказваюць пра вас легенды?
— Вы занадта ацэньваеце маю сціплую дзейнасць. Кароль Стэфан Баторый і без мяне ўзяў бы Полацк.
— О, не кажыце! Тады ўсе нашы раскіслі, як гэтая дарога, праклятыя дажджы добра-ткі ахалодзілі гарачы пыл салдат. Дарэчы, і да вас маліліся тут капланы — езуіты, але нешта толку было малавата. Але варта было вам пакінуць акадэмію і паспяшыць сюды...
— Лацерна, які быў тут абозным капланам, захварэў ад няспынных маленняў. Хіба мог я пакінуць караля аднаго, без штодзённай малітвы?
— О, ён сам гатовы быў маліцца на вас! Калі куля з Полацкага замка прабіла сцяну яго лагернай хаты і ўпала ў міску перад вамі, ён, кажуць, пабялеў ад страху?
— Ваша мосць, гэта перабольшана. Ён проста спытаў мяне: «Што гэта азначае?»
— I вы сказалі прароцкія словы: «Заўтра раніцай маскалі папросяць нас да сябе на вячэру». Вы аказаліся нядрэнным прарокам! На другі ж дзень нашы войскі вярнулі Полацк!
— Пра гэта не варта гаварыць. Куды важней тое, што кароль выканаў свой абет, і Полацкая езуіцкая калегія амаль не ўступае Віленскай.
— Ну яшчэ б! Кароль нездарма адабраў у Спаскай праваслаўнай царквы ўсю яе маёмасць, 16 тысяч сялян і аддаў калегіі.
— Вы лічыце гэта няправільным?
— Ваша міласць, я дасюль помню і цаню словы каралеўскай граматы, дадзенай вам для заснавання калегіі: «Гэта робіцца для таго, каб езуіты заснавалі
семінарыю, каб распаўсюдзілі ў схізматычных краінах каталіцкую веру, каб устранялі лацінскія прыходы, а значыцца, каб выкаранялі ўсе ерэтычныя вучэнні, не згодныя з духам каталіцкай царквы».
— Усё гэта правільна. Але чаму вы, вы, надзея Рэчы Паспалітай, пісалі свой знакаміты Статут (я, дарэчы, чытаючы яго два гады назад, захапляўся вашым юрыдычным талентам) — дык чаму вы пісалі яго на гэтай, прабачце, нікому ўжо не патрэбнай, апроч хлопаў, мове?
— О не! Гэта не хлопская мова. На ёй мы зусім нядаўна размаўлялі з папам рымскім. Нашы старажытныя граматы напісаны на ёй, і вы гэта добра ведаеце, пан Скарга! I я спадзяюся — яна не памрэ, нягледзячы ні на што! — Сапега нервова хруснуў пальцамі.
— Я не хацеў абразіць вас. Але цяпер Літва — гэта частка вялікай Польскай дзяржавы. Як каталіцтва знішчыць урэшце праваслаўе і розную ерась, так і польская мова паглыне ўсе дробныя мовы. Паглыне — але і сама ўзбагаціцца!
— Але каталіцызм і паланізацыя — гэта дзве зусім розныя рэчы. I пакуль што ёсць Вялікае княства Літоўскае, нягледзячы на ўсе уніі...
— О, вы раззлаваліся, пан Сапега! He будзем спрачацца. Час пакажа, чыя праўда.
Ён замоўк і стаў углядацца ў акенца карэты, затым загадаў фурману спыніцца.
— Гэта ж усяго толькі халопка! — здзівіўся канцлер, калі Скарга, крэкчучы, стаў вылазіць з карэты.— I яна, вашмосць, бадай што мёртвая.
Каралеўскі прапаведнік расхутаў клункі, загадаў фурману ўзяць дзіця, яно ўжо не плакала, а толькі ціхенька скуголіла. Пасля ён дакорліва паківаў галавой:
— Акруценства глыбока пранікла ў сэрцы нашых магнатаў. Кожнае стварэнне — ад Бога. I хлопчык гэты яшчэ, можа, стане любімай авечкай у яго статку.
Гаварыў ён гэта з дакорам, і Сапега, не ведаючы, ці ад шчырага сэрца выратаваў Скарга халопскае дзіця, ці дзеля таго, каб не ўпусціць магчымасці лішні раз паказаць сваю літасць і дабрыню, пакорліва схіліў галаву, не спрачаючыся і не ўхваляючы свайго субяседніка, а толькі ўздыхнуўшы, што сёлета, як ніколі.
многа людзей брыдзе па гразкіх асенніх дарогах немаведама куды. Вось і яны едуць у Полацк наведаць езуіцкую калегію, да якой у яго, Сапегі, настолькі не ляжыць дуіпа, што ён бы з большай радасцю разнёс яе гарматамі... Але ёсць загад караля, і мусіш яго слухаць. Ехаць у цёплых каптанах, пакрыўшы ногі мядзведжымі шкурамі, даволі ўтульна, субяседнік у яго цікавы — некалі ж вернецца ён назад у Вільню, да сваіх кніг, да пекных паняў, да ўсіх радасцяў, што можа яшчэ даць жыццё.
Скарга, папраўляючы чорны дажджавы капялюш, думаў пра тое, што вось ужо за трыццаць гадоў прайшло з таго часу, як па запрашэнні віленскага епіскапа Валерыяна Пратасевіча прыйшлі ў гэты край езуіты, а зробленае імі нібы ўвесь час раствараецца ў агромністых тутэйшых прасторах, як шчопця солі ў адным з гэтых азёр... Яны ехалі ўжо па беразе возера, магутныя цёмныя яліны грозна шумелі наверсе, хвалі перакочваліся і глуха плёскаліся ў бераг, такі ж непрыветны, як і ўсё навокал. Скарга думаў пра тое, што задача, якая ўяўлялася і так няпростай — знішчыць у гэтым краі ўсё, што нагадвае пра часы вольнасці і незалежнасці, калі мясцовы князь Альгерд акунаў кап’ё ў Чорнае мора, дайшоўшы да яго, а сама Польіпча, знясіленая тэўтонамі, прагла мець добрую апору і прасіла Ягайлу стаць каралём — гэтая задача аказалася невыносна цяжкай. Магнаты Белай Русі, Літвы, Жамайціі ўпарта трымаліся прывілеяў і правоў асобнай дзяржавы, і хаця многія з іх перайшлі ў каталіцтва, але гэта не паменшыла зацятасці, з якой яны шукалі магчымасцяў захаваць Вялікае княства Літоўскае. Але ж свая мова, свае звычкі і фінансы, сваё войска і юрыспрудэнцыя — яны ж у любы момант змогуць патрабаваць аддзялення, як было гэта пасля смерці Ягайлы. Яны і цяпер сцвярджаюць, што ўмовы першай уніі былі іншыя, што падробка без пячаткі і без подпісаў, а не сапраўдны акт ляжыць у архіве капітула... Адзінае выйсце — растварыць гэты бунтоўны народ у Рэчы Паспалітай — дзяржаве, у якой вялікая будучыня. А для гэтага пойдзе ў ход усё магчымае. Слых яго ўлавіў дзіцячы плач. Вось такія, як гэты хлоп, будуць працаваць на ідэю акаталічвання, яны будуць самымі вернымі псамі езуітаў. Туркі разумна выкарысталі кінутых і бязбацькавічаў. Баць-
коў выразалі, а дзяцей рабілі мамелюкамі. Трэба, каб і тут, на гэтай няласкавай, няскоранай зямлі было як болей такіх мамелюкаў...
Янка дабрыў-такі да добрых людзей, яны ўпусцілі яго ў хату, накармілі і пайшлі, каб пахаваць адну хрысціянскую душу і, можа, уратаваць другую. Нябожчыца, абмытая дажджом, ляжала там жа. Малога Алесіка не знайшлі нідзе. 3 тайнай палёгкай уздыхнулі муж і жонка — сваіх дзяцей поўна, а яшчэ б немаўля... Гэты прышлы хлопчык ужо помач. I кароў яа яго можна будзе пакінуць, і жыта жаць ён умее. Жыта — адвечная доля селяніна, і родзіць яно густа ў ліхія часіны — таму, відаць, што многа крыві чалавечай на тутэйшых палях...
Восень 1622 года была па-летняму цёплая, сонца грэла траву і кусты ля дамоў, і Вільня, звычайна ў гэты час хмурая і непрыветная, здавалася асабліва прыгожай. Ранішнія туманы, што не да канца разганяла вераснёўскае сонца, прыдавалі абрысам дамоў тонкую ружова-млявую расплыўчатасць, так што яны здаваліся крыху нерэальнымі, нібы намаляванымі.
Золатам вышываныя сукні жонак магнатаў і прыдворных, шаўковыя велянсы, віятыкі, гафтаваныя срэбрам шаўковыя сукенкі шляхцянак, капелюпіы, магеркі, аксамітавыя берэты мужчын — усё гэта надавала багатым кварталам горада выгляд гожы і слічны.
КНІГІ ОНЛАЙН
