Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
— Чаму ж, я разумею,— сказала яна працяжна.— Я разумею, але не валхваваннем займаюся. Траву вось нясу хворым.
Яна паказала вязку жаўтаватых кветак. Моцныя, упартыя іх сцябліны былі звязаны лутохай — ліповай карой.
— Бачыш, якая. А лячыць трэба да ўсходу Ярылы, іначай сілу сваю згубіць.
— Што ж гэта за трава? — Усяслаў нагнуўся, спрабуючы разгледзець яе.
— Кроў спыняе, печань супакойвае і крывавыя паносы сцішае. Многае яна можа,— адказала Расанка.
1 Беражніца — русалка.
2 Віслена — жанчына лёгкіх паводзін (усё старажытнаруск.).
Яна нахілілася, паправіла лычак1.— Замерзла. Ногі мокрыя.
— Здалёку ішла?
— Здалёку.
— А адкуль?
Яна змоўчала.
— Баішся, што капішча тваё епіскапу выдам?
— Баюся, княжа,— проста сказала Расанка.
— А хворы хоць хто?
— Сын тысяцкага, Івор.
— Тысяцкі цябе запрашае?! — не паверыў Усяслаў.— Лекару майму не давярае, а да цябе звяртаецца?
— He сварыся на яго, княжа. Ведаў ён бацьку майго і, хаця хрысціўся ў царкве, Перуну ахвяры прыносіць, як і раней.
— Цяжка тут епіскапу,— чамусьці ўздыхнуў Усяслаў.— I мне цяжка...
— Епіскап тут чужы, а ты свой. Людзі табе давяраюць. Чакаюць ад цябе, што лягчэй жыць ім стане.
— Хіба мала раблю для княства Полацкага?
— Мала, княжа, мала. Палюддзе не зменшыў ты, а павялічыў...
— Калі ў казне грошай не будзе, кожны, хто захоча, княства заваюе. Яраславічы даўно на Полацак глядзяць прагнымі вачыма, наўгародцы таксама толькі і чакаюць, калі за паходы Брачыслававы могуць з намі сквітацца.
— Той, хто пад лазінай цівуна з ранку да вечара працуе, каго купцы імянітыя палююць ды на кірмашы ў хазарскую сталіцу вывозяць за рабоў, таму трэба надрывацца яшчэ болей, і канца гэтаму няма...
— Твая праўда, але для таго, каб разбой купцоў перапыніць, каб яны дзяўчат нашых на рынкі да балгар і арабаў не вывозілі, трэба веча браць жалезнай рукой. А каб руку адзець у жалеза, і грошы, і ўлада патрэбныя.
— I жалезнае сэрца,— ціха дадала Расанка.
— I жалезнае сэрца! — з выклікам сказаў Усяслаў.
Яны замаўчалі. Але стаялі побач, як нерухомыя, быццам чакалі нечага.
1 Лычкі — пасталы са свіной скуры, сабраныя на шнурку.
...Адчуваў ён, што не так ідзе гаворка, якую чакаў, сам таго не ўсведамляючы. Лягчэй было яму на ўсім скаку, цеціву нацягваючы, страляць у імклівага звера, мечам рубіць торкаў падчас бою, чым гаварыць з гэтаю дзяўчынай. А тым часам зусім пасвятлела, і мільёнамі іскрынак засвяцілася на лузе раса. Чырвонае, вялізнае, плаўна ўставала над небакраем сонца.
— Прыгожа ў нас,— смутак загучаў у голасе Расанкі.— Як прыгожа! Ніколі, здаецца, не магла наглядзецца на вакольнае. Травы якія! Усе розныя — і кветкі, і лісты.
— I ты ўсе іх ведаеш?
— He, не ўсе. Многія нават не бачыла. А чула ад бацькі пра Перуноў цвет, ці разрыў-траву. Кажуць — калі прыкласці яе да зачыненых дзвярэй ці замка — тут жа разляцяцца яны на часткі. А кінуць у кузню — і не зможа ніводзін каваль працаваць, бо не слухаецца яго жалеза. Цікава было б паглядзець на гэта!
Яе твар стаў зусім дзіцячым, шэрыя вочы заіскрыліся смехам.
А сонца тым часам усё паднімалася, і тады яна як схамянулася, войкнула:
— Усё, не паспела! Прыйдзецца вечарам траву даваць. Як бы горай за дзень Івору не стала.
— Мая віна, таму зараз жа пашлю свайго грэка да тысяцкага.
— Толькі не кажы, што мяне бачыў!
— He скажу. He буду яго палохаць. Хай думае, што нічога не ведае князь.
I яна, як быццам чакала гэтых слоў, павярнулася і пайшла назад, да вербаў, што нізка схіліліся над Палотай.
— Ці прыйдзеш у княжацкі палац? — услед за ёй запытаўся Усяслаў.
— Можа, і прыйду. He ведаю сама пакуль што...
Яна знікла за вербамі, як быццам і не стаяла тут, не гаварыла з ім. Грыдні ціха хаваліся за недалёкімі бярозамі, чакалі, калі пакліча іх князь. А ён усё не клікаў, усё глядзеў услед Расанцы...
He ведаў ён, што бачыць яе апошні раз. Паехаў у пагароддзе, а вярнуўся і пачуў, што загадаў епіскап гнаць з Полацака валхвоў і валхвіц, але спачатку білі іх лазінамі перад драўлянай Сафіяй і трымалі з ранку
да ранку на плошчы, каб кожны мог падысці і плюнуць у твар, калі захоча. Але не знайшлося такіх, толькі п’яны ад брагі баярын Зюзя хацеў перацягнуць кнутом дачку Крыве-Крывейты, ды тут жа аднялася ў яго рука...
I пайшлі валхвы ў цёмныя лясы, што абкружалі непраходнай сцяной Полацак. I недзе там знікла, як згінула, Расанка...
Кідаў не раз аб ёй употай Усяслаў жэрабя — ці жывая, ці ўбачацца яны? Але падалі на яе імя толькі чорныя дошчачкі, а светлыя, васковыя, не трапляліся ні разу...
Прайшлі гады. I, седзячы ў порубе ў Кіеве, пачуў Усяслаў ад сваіх людзей, што нядаўна ў Перуновым капішчы на Валоўяй гары, што была за два дні шляху ад Полацака, прынесла сябе ў вялікую ахвяру Перуну дачка Крыве-Крывейты, валхва і чараўніка, якога баяўся калісьці сам Брачыслаў. Даўно не было на Полаччыне чалавечай ахвяры, але насоўвалася на яе цёмная хмара — палавецкае войска, і, жадаючы адвесці бяду ад роднай зямлі, згадзілася валхвіца, каб пралілася кроў яе на ахвярнік Перуну, каб наслаў ён грамовыя стрэлы на паганых полаўцаў, вярнуў княству Усяслава, якога захапілі ашуканствам Яраслававічы. Цалавалі яны крыж, што не прычыняць страту Усяславу, але слабымі аказаліся іх багі — так нібыта сказала перад смерцю Расанка.
I, седзячы ў цёмным порубе, адзінае акенца якога было заткнута кузлачком кудзелі, адчуў Усяслаў, як нешта гарачае падкаціла яму пад грудзі, а пасля цяжка і салёна зашчыпала ў вачах...
А яшчэ праз гады, калі быў ён цяжка паранены, прынёс яму лекар піць травяны адвар. I знаёмымзнаёмым пахам павеяла на Усяслава.
— Што гэта за трава? — спытаўся ён слабым голасам.
— Расанка, княжа,— адказаў яму лекар.— Іначай яшчэ завуць людзі — зверабой. Так загадаў зваць яе епіскап.
Піў Усяслаў гаркаваты настой, які вяртаў сілы. Думаў пра лёс свой і справы свае. Пра зямлю, якую любіў моцна і да якой вярнуўся, пакінуўшы славуты і вялікі кіеўскі стол.
I пра Расанку думаў, пра траву, якая захавала яе імя.
Часам заглядаў і ён у будучае, але не ведаў, што моцным акажацца загад царквы — не ўпамінаць імя валхвіцы, што траву, якую завуць расанкай, стануць пасля зваць святаяннікам, ці зверабоем.
Але ў самых далёкіх кутках Полаччыны захаваецца і гэтая назва — расанка...
НАБЕГ
Вечарамі, праходзячы ля борцяў, заўважаў Алёшка, што пчолы працуюць не як заўсёды, дружна лятуць да ліпы і назад; над калодаю шмат абібокаў адчайна гудуць, нібы сварацца. Ён усміхнуўся: нагадалі яму растрывожаныя пчолы полацкае веча, калі быў на ім апошні раз. Крычаў пачырванелы ад гневу тысяцкі — не далі столькі, як патрэбна, вояў Кажэвенная і Абутковая вуліцы, а купцы, што з мячамі стаялі тут жа, гаманілі між сабою, што збіраецца іх да портаў раздзець князь Усяслаў, бо каменная Сафія патрабуе ўсё новыя сарокі 1 сабалёў і вавёрак, новыя обалы жалеза і купы, купы 2... Дзякуй вялікаму Стрыбогу, усё гэта цяпер далёка — і тысяцкі, і цівуны. Жывецца яму тут ненамнога лягчэй, чым калісьці ў селішчы ля Полацака, ды затое вальготна, свабодна. Ніхто не стаіць над табой з бізуном — няхай так будзе заўсёды!
А пчолы бесталкова таўкліся ля калоды, нібыта залез да іх пчаладзёр — з тых, што абіраюць чужыя борці. Гэта мог быць толькі аблог3, і таму вечарам, памыўшьіся на ноч, Алёшка наказаў сямейным, сыну ды нявестцы, каб заўтра нікуды не ішлі з хаты — ні па ягады, ні на загатоўку борцяў, а нацягалі раненька з крыніцы колькі кадушак вады ды добра вымыліся самі.
Ледзь толькі ўзнялося над лагчынаю чырвонае Ярыла, ля хаты заварушыліся — пабегла за кароваю
1 Сарокі — мера звярыных шкурак.
2 Купы — грошы ў старадаўняй Русі.
3 Аблог — калі пчолы збіраюцца пакінуць вулей.
ў лес малая ўнучка, ляскаючы пугай па зараселых кустах і весела скачучы ля зялёнага, нявыспелага жыта, што, заціснутае лесам, квола, але дружна пачало каласіцца. Як заціснутая магутнымі дубамі і ялінамі, стаяла ў лагчыне і хата, ля якой ціха звінела і булькатала лясная рэчачка, што пачыналася непадалёку адсюль. У ёй шмат вёснаў назад упершыню вымачыў Алёшка зерне і рабіў так тры ранішнія зары — і што ж? На лапіку зямлі, тады зусім малым, толькі што выпаленым, такое вымахала жыта, што і дасюль помніць Алёшка смак першай лусты хлеба. У крыніцы ж мылася Дасада, нявестка. Перад тым як абвёў іх з сынам жрэц вакол свяшчэннага дуба, замову ён сказаў старадаўнюю: «мыю я чырвоную дзеўку з загорнага студзянца ключавою вадою, сціраю я з чырвонай дзеўкі ўсе ўзарокі з прызарокамі» — і колькі жывуць разам — не нагледзішся на маладых. Вось і цяпер — толькі падоена карова, а сын з нявесткаю ўжо ідуць ад крыніцы, узяліся за рукі, і валасы ў абодвух не прасохлі яшчэ — у Дасады — цёмнарусыя, у Івашкі — мяккія і светлыя.
— Годзе, годзе мілавацца,— буркатліва загаварыў Алёшка, адной рукой гладзячы белую бараду, другой моцна трымаючы венік.— Ты бяры клякотку1, Дасадушка, а ты, сыне, ля борцяў бярозкі паўтыкай...
Сам ён падхапіў прынесеную Івашкам кадку з вадою і таропка пайшоў да борцяў, дзе насіліся ў паветры непакорныя пчолы, што хацелі адысціся ад сваёй пчалінай сям’і і цяпер выманьвалі з борці матак.
Першая матка выпаўзла, калі Івашка тыцнуў у зямлю апошнюю бярозку. Алёшка борзда злавіў яе яшчэ на лятку, загнаў у матачнік. Другую матку злавіць ён не паспеў — тая ўжо разам з роем села на адно з пастаўленых сынам дрэўцаў. I адразу загуў рой, збіраючыся ў дарогу. Тым часам Дасада з усяе сілы біла ў клякотку, і Алёшка праворна трасянуў на рой мокрым венікам, і той, аглушаны, як перад навальніцай, абкружыў з усіх бакоў матку і клубком павіс на галінцы. Алёшка перадаў сыну драўляную клеткуматачніцу — пчолы трывожна гулі над імі — і, асця-
1 Клякотка — калатушка.
рожненька выцягнуўшы дрэўца з мяккай зямлі, панёс рой у раёўню Ч Ссыпаўшы туды клубок, ён абвязаў раёўню лясёнкай і панёс яе ў хату, каб вечарам адшукаць у ім матку і перанесці ў новую борць. Але паляванне за пчоламі не закончылася: пад трэцяй борцю зноў закружыўся рой, і Дасада зноў закруціла сваю клякотку — шум аглушаў пчол.
Ніхто з іх не пачуў тупату коней, што нечакана паказаліся з лесу. Атрад воінаў з баявымі сякерамі, у наглуха зашпіленых чырвоных ахабенях2 абкружыў Алёшку і маладых.
КНІГІ ОНЛАЙН
