Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
— Чаму я не ведаў дасюль гэтага? — сурова запытаўся ён у гаспадара, які, калоцячыся ад страху, стаяў у дзвярах — у чыстай белай кашулі, з тварам, на якім былі бачныя толькі выцвілыя, цяпер чорныя ад жаху, вочы.
— Адзіная пляменніца мая,— мармытаў Няжыла,— адзіная! А ты б забіў яе, княжа, як загадалі забіць Крыве-Крывейту. А гэта грэх, грэх вялікі! He простая яна дзяўчына. Жыццё і смерць прадказвае, жывое ратуе. Нядаўна вылечыла ад смерці майстра Радзіма, а шклавару Абсею прадракла тры тыдні мучэнняў вялікіх, перш чым памрэ ён. I што ж — усё спраўдзілася! Крыкам крычаў ён, не паспявала жонка паіць макавым адварам, каб трохі лягчэй было!
— To, можа, і мне скажаш, ці доўга жыць буду? — пільна ўглядаючыся ў Расанку, спытаў Усяслаў.
Яна кіўнула Няжыле, на хаду перадала яму заснуўшага ястраба. Той схапіў конус-пялёнку дрыжачымі рукамі, захадзіў па хаце. Грыдні, з якіх даўно саскочыў хмель, амаль не дыхаючы, глядзелі на ўсё, што адбывалася ў хаце.
Дзяўчына падышда да Усяслава, узяла яго за руку, быццам слухаючы, як магутна ідзе па жылах кроўруда, як стукае сэрца. Доўга ўглядалася ў вочы. Ведаў Усяслаў, што погляд яго прымушае людзей баязлівых
затрымцець, як у ліхаманцы, а смелых — уздрыгнуць, апусціць вочы, але тут адчуў ён у чорных, крыху пашыраных зрэнках Расанкі сілу, што была непадуладная яму.
— Праўду сказаў бацька: жыць табе і жыць! — крыху сумна сказала яна.
— А табе? — ужо весела запытаўся Усяслаў.
— Мне? — яна задумалася.— Мне нядоўга адпушчана. Твайго жыцця на шэсць маіх хопіць.
Сустрэліся іх погляды зноў — і першым апусціў вочы Усяслаў. Ніколі гэтага не бывала раней. Ці таму, што праўду адчуў у яе словах, ці таму, што стаміўся на паляванні. Відаць, сапраўды стаміўся...
— Паехалі! — загадаў ён грыдням.— А ты рыхтуйся да вяселля!
Гаспадар дагодліва сагнуўся ля дзвярэй. Баяўся ён Усяслава, надта баяўся. Тросся сёння і за дачку і за пляменніцу. Але, хвала багам, усё, здаецца, абышлося. А вяселле... Ну што ж, Чарэня не самы горшы жаніх. Спадзяваўся хітры Няжыла на баярскага ці, на крайні выпадак, на купецкага сына, але і княжацкі сакольнічы — не апошняя спіца ў калясніцы...
Грыдні мігам падхапіліся з-за стала.
— А ты куды? — спыніў Усяслаў Расанку, якая, накінуўшы на сябе цёмны суконны плашч, таксама заспяшалася да дзвярзй.
— Спазнілася я з-за вас сёння, бачыш, вунь Чагір пахаладнела, раса выпала!
— Варажбой пойдзеш займацца? А ведаеш, што за гэта можа быць?
— Епіскап на плошчы праклён прачытае? — Яна ледзьве ўсміхнулася.— Што мне тыя праклёны, калі са мною зоркі гавораць?
— Самі зоркі? — насмешліва сказаў Усяслаў.— Ці не многа бярэш на сябе, дачка Крыве-Крывейты? Можа, табе мужа добрага пашукаць, каб забылася ты на глупствы, каб добрых дзяцей раджала? Колькі гадоў табе?
— Калі вялікі голад быў, сонца спаліла рунь — ці памятаеш расказы, якія знаменні былі?
— Калі неба расчынілася і воін на чырвоным кані ва ўсе бакі быў відзён?
— Дапраўды так. Вось у той год нарадзілася я.
— Тады, значыць, табе... Шаснаццаць — і не маеш мужа?!
Бліснулі белыя, як часначынкі, зубы. Твар Расанкі з упалымі шчокамі пакруглеў, шэрыя вочы заіскрыліся:
— Сокал мне не суджаны, а певень нашто? Вось такі! — яна кіўнула на Чарэню. Той уздрыгнуў, але нічога не сказаў. Затое азвалася Маліна. Выступіла, нібы закрываючы яго сваім целам.
— Певень-певень, але яго і наўе1 баіцца!
— Твая праўда! — ласкава зірнула на яе Расанка.— Даруй, што жаніха пакрыўдзіла. Затое слухай вось што: што сёння возьмеш — да скону тваё будзе. Глядзі толькі ў pace ногі не вымачы, бачыш, ветах які яркі!
Ад гэтых слоў нават бясстрашная Маліна адступіла назад, а гаспадыня спалохана схапіла яе за руку, нібыта баялася, што сапраўды пойдзе дачка пад ветах, намочыць ногі ў pace і шчасце сваё тым загубіць. Але тая вырвалася, падышла да Чарэні, ласкава ўсміхнулася яму:
— He бойся Расанкі. Яна добрая. Два гады жыву ў адной хаце, а зла яшчэ ад яе не бачыла.
— I не ўбачыш. Пайду я хутка ад вас, не стану перашкаджаць.— Расанка шчыльней загарнулася ў плашч.— Дзякуй, княжа, за тое, што не стаў мяне судзіць-вязаць, як усюды цяпер валхвоў судзяць. Казала яму,— кіўнула яна на Няжылу,— каб не баяўся цябе, не будзеш ты на яго гневацца, што сірату прывеціў. He паверыў, відаць, дзядзька: да апошняй хвіліны тросся...
— За цябе ж тросся,— прамармытаў Няжыла, задам адступаючы да дзвярэй, каб даць дарогу князю і яго грыдням.
Цёмна было ўжо на дварэ, і толькі буйныя зоркі высыпалі над Дзвіною. Грыдні запалілі лучыны, але Усяслаў загадаў ім патушыць агонь. Коні мерна хрумсталі аўсом, цярпліва чакалі гаспадароў. Драмалі вуліцы, толькі ў рэдкіх хатах там-сям мільгалі слабыя водбліскі святла ды ў княжацкіх харомах свяціліся вокны грыдніцы і святліц — там чакалі гаспадара.
1 Наўе — мерцвякі.
Драўляныя цэрквы цямнелі тонкімі абрысамі шатаў, узвышаючыся над горадам, вокны епіскапскага палаца былі расчынены, адзінока гарэла свечка — відаць, епіскап рыхтаваўся да заўтрашняй казані.
Прама над галавой Усяслава няярка гарэла Колзорка — да яе прымацаваны зоркі, што перамяшчаюцца па небе, толькі яна адна ніколі не сыходзіць са свайго месца. Шалясцела ўнізе рака, мякка штурхаючыся ў берагі. «Добры руен1 стаіць сёлета! — думаў Усяслаў, мерна гайдаючыся ў сядле.— Добры ўраджай — значыць, купцоў многа наедзе ў Полацак. I мёду сёлета шмат, колькі ж гэта бяркоўцаў можна прадаць у Візантыю? Купцы — гэта вагавае2, урокі3, гэта тавары і, галоўнае,— папаўненне казне. А багатая казна — значыць, ужо хутка можна будзе прыступіць да справы, аб якой марыў яшчэ Брачыслаў — будаваць каменную Сафію тут, у Полацаку. Нездарма ж ён званы зняў з Ноўгарадскай Сафіі, нездарма паходы наладжваў — мацаваў княства».
Але праз усе гэтыя думкі міжволі не-не ды і прабіваўся вобраз Расанкі — худыя плечы пад палатнянай кашуляй, просты жалезны абручык на галаве, раздзеленай праборам. А болей за ўсё бачыліся яе вочы — шэрыя, з густымі кароткімі вейкамі. Такі погляд бывае толькі ў тых, хто сапраўды ўмее глядзець на зоркі, гаварыць з дрэвамі, з зямлёй. Ёсць такія людзі, Усяслаў ведаў гэта: яны знаходзяць пад зямлёй ваду, загаворваюць кроў-руду, лечаць хваробы. I сам ён у свае дваццаць з нечым многае знаў і ўмеў з тайных ведаў — вучыла некалі маці, а таксама нянька Ратміра, а болей — як усплывала нешта з яго самога, прымушала рабіць так ці гэтак — поглядам прыгнуць каня да зямлі, адкрыць гора ці радасць у чалавечай душы, як бы ні хаваў таго чалавек, і суцешыць словам. А яшчэ ўмеў ён адчуваць жывую душу ў раслінах, і ведалі людзі ў Полацаку, што ёсць на Усяслававым двары дзве бярозы, да якіх ён часта падыходзіць, гаворыць з імі. Раслі тыя бярозы дужымі, далёка перагналі сваіх равесніц, і бачылі грыдні, ці,
1 Руен — стараж. рус. назва верасня.
2 Вагавае — пошліна, што плацілі купцы за ўзважванне тавару.
3 Урок — судовая пошліна.
можа, здавалася ім, што, як толькі падыходзіць да іх князь, гнуцца бярозы долу і шэпчуць яму нешта ў адказ...
«Чаму не запрасіў яе ў княжы двор? — думаў ён цяпер.— Лекарка яна, значыць, прыдасца ў паходах, а там, у паходах, у бітвах, шмат чырвонай крыві пральецца, патрэбны будуць войску і зёлкі, і замовы». Быў у княжым двары заморскі лекар, прывезены з Візантыі, многа кунаў плаціў яму Усяслаў, і многае ведаў вучоны лекар. Але адмаўляўся ён хоць штонебудзь са сваіх ведаў перадаваць тутэйшым, таіў свае кнігі ў сундуку і ніколі не пакідаў у пакоі ключы, як быццам баяўся, што нехта прачытае ў тых кнігах вучоныя рэцэпты і выжыве з багатага двара варвараў яго, грэка Калімаха.
Але аднойчы пабачыў Усяслаў, што пісаў вучоны грэк у свой папірус мясцовыя рэцэпты — як здымае ліхаманку квашанае цеста, як лечыць загнаенне мяккі зялёны мох, якога так многа ў тутэйшых лясах. Пабачыў і пашкадаваў — чаму не паслаў у Візантыю, у царгародскую акадэмію, кемлівага хлопца-палачаніна? I, пашкадаваўшы, зрабіў гэта. Але ці хутка вернецца Азарка, ці вернецца ён увогуле? Чуў ад купцоў, якія прыязджалі з Цар-горада, быццам зусім асвойтаўся Азарка з мясцовымі норавамі, марыць папасці ў двор да самога васілеўса, цара Візантыі, і начыста адмаўляе ўсё сваё, роднае...
...Прайшло некалькі тыдняў, і паднялі ноччу князя: абрабавалі нейкія прышлыя людзі купцоў на Гоцкім двары. Моцнай і высокай была агароджа яа двары готаў, днём і ноччу каравулілі ўнутры ўзброеныя кнехты, і калі хто з кнехтаў каравуліў дрэнна, то плаціў ён купцам да пятнаццаці кун, апроч таго, бегалі штоноч у двары вялізныя калматыя сабакі — кожны ледзь не з цяля ростам, маглі яны разарваць любога, хто паквапіцца на багацце купцоў. Аднак і сабакі ляжалі атручаныя, і кнехты з баявымі сваімі сякерамі ляжалі парубленыя, а прышлыя людзі, што назваліся сёння па прыездзе купцамі наўгародскімі, пагрузілі нарабаванае ў лодкі, што былі прывязаны да вымалу \ і паплылі супраць ночы ў бок, процілеглы таму, якім павінны былі ад’язджаць наўгародцы...
1 Вымал — рачная прыстань.
Рваў на сабе валасы тысяцкі, што не праверыў граматы прыезджых, адклаў на заўтрашні дзень, таму што захварэў яго сын адзіны... Паслаў Усяслаў ладдзі воінскія за разбойнікамі, толькі ці дагоняць іх, невядома, а з казны трэба куны плаціць готам, каб няславу загладзіць.
Толькі пад раніцу вызваліўся ён. Едучы дадому, спыніўся каля Палоты — вымыцца халоднай вадою, каб прагнаць стому. Роснай травой пайшоў напрасткі да ракі, здымаючы каптан і меч, з якім не разлучаўся. А калі падышоў да Палоты, убачыў у скупым перадсвітальным змроку блізка ля сябе жаночую постаць. ЦІ чараўніца гэта, ці беражніца1, ці віслена 2, што сп’яну заблудзілася?
— Гэй, хто там? — крыкнуў нягучна.
Грыдні імгненна кінуліся туды, на хаду вымаючы мячы, быццам магла адзінокая жанчына зрабіць што ліхое князю, і тады пачуўся голас, ад якога здрыганулася ў ім сэрца:
— Гэта я, Расанка, гаспадзін! Скажы грыдням, каб не краналі мяне.
— Назад! — крыкнуў ён, і грыдні, як ганчакі, паслухмяна адступілі назад.
— Што ты тут робіш? — сурова запытаўся ён, калі дзяўчына падышла бліжэй.— Ведаеш сама, што валхваваннем і чараўніцтвам забаронена займацца. I я не выратую, калі ўзбурыцца епіскап, дый не хачу з ім сварыцца — пакуль, хаця і кіеўскі ён прыхвасцень. Ды што табе казаць пра гэта!
КНІГІ ОНЛАЙН
