Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
I так паміраў я і пасля ўжо не адчуваў ні гарачыні, ні холаду. Паміраў — але не памёр. Бо міма якраз праходзіў той, хто падабраў мяне, вылечыў сваімі малітвамі, бо наўрад ці памагаў мне застацца на гэтым свеце лекар, які моршчыўся і адварочваў нос ад хама, якім мяне называлі яшчэ доўга. Спачатку гучна, пасля ўпотай, бо мой выратавальнік не толькі загадаў, каб лячыў мяне лекар, але і прывёў пасля да ісціннай веры, перахрысціў і новае імя даў. Стаў я Франэкам —
а спачатку быў Лаўрынам. Быў жабраком — а стаў вучнем арганіста пры касцёле Святой Ганны, бо так хацелася яго міласці. А хто мог пярэчыць у чым каралеўскаму прапаведніку, рэктару духоўнай акадэміі, славутаму Пятру Скарзе!
Пасля яго міласць накіраваў мяне да вядомага Джэраніма, рэгента хору Вісліцкага касцёла — касцёла самога караля Сігізмунда, бо адкрыліся ў мяне, божай літасцю, вялікія здольнасці. Там навучыўся я законам складання музыкі, спазнаў, як утаймоўваць гукі, што, здавалася, кіпелі ўва мне!
О, я да скону буду ганарыцца тым, што музыку маю слухаў і сам кароль! Але гэта было пасля; а да таго не раз наведваўся ў касцёл яго міласць, пан рэктар, пытаўся пра мае поспехі і ласкава гаварыў, што адчуваю я бажэсцвенныя сферы музыкі, многае мне падуладна, але прарываецца ў маіх тварэннях нешта халопскае, мірское. Я і сам разумеў, што вінаваты, але ж адчуваў, што яны таксама ўдзень і ўначы гучаць ува мне, плачуць і лашчаць... Яны, песні маёй маці...
А днём сядзеш за арган — скрозь магутныя гукі гімна, харала, фугі нячутна прарастаюць, як першае жыта скрозь цвёрдую скарынку зямлі, падслуханыя ў сне «Ой рана на Йвана», «На лузе каліна чырвоненькая...». Сам не разумеў, калі пальцы пачыналі слухацца не нотных значкоў, а гукаў тых далёкіх, і вось ужо несліся яны па ўсяму касцёлу, і быццам душа мая таксама ўзнімалася ўвысь.
Можа, ад таго я і не стаў панам, не паддаўся празе багацця і раскошы, не пераўвасобіўся ў аднаго з тых, хто прыходзіць слухаць маю ігру. Меў бы, калі б хацеў, многа грошай — але навошта мне яны? He так і многа трэба чалавеку для шчасця, голым прыйшоў ён у гэты свет — такім і вернецца назад, ва ўлонне зямлі.
Ёсць у мяне мая работа, і шмат напісаў за сваё жыццё касцельных гімнаў, харалаў, мес. Іх іграюць у касцёлах, яны, запісаныя на паперу, пералятаюць межы каралеўства.
Але ёсць яшчэ тыя, пра якія не ведае ніхто. Запісаныя яны ў тоненькі сшытак, які хаваю кожны раз, калі выходжу з дому. Іх складаю ўпотай, на старэнькай фісгармоніі, якую паставіў у цесным пакойчыку. А хто прачытае іх, хто прайграе — не ведаю. Няма
вакол нікога, каму мог бы даверыць іх, бо харалы гэтыя пра зямлю маю, пра мае Азяроды, пра народ, забіты і забыты Богам, народ, які не мае нават свайго імя...
Толькі мой Мацэліус слухае яе.
Саромеюся я гэтай музыкі свае і ганаруся ёю. Хаваю ад усіх — і гатовы аддаць першаму, у кім яна адгукнецца маім болем; удзячны за ўсе яго міласці майму духоўнаму настаўніку — і ненавіджу яго часам да звону ў скронях.
I так жыву, раздвойваюся на часткі. Іграю тое, за што атрымліваю почасці і славу, а пасля службы спяшаюся хутчэй на ўскраіну Вільні. Спапяляючая, шалёная радасць авалодвае сэрцам, калі саджуся за свой інструмент, калі пакойчык мой напаўняецца гукамі забытых песняў... вечнымі гукамі песняў маёй маці...
1984 г.
АГОНЬ У ЖЫЛАХ КРЭМЕНЮ
Пяты дзень ішоў дождж. Па-асенняму пранізлівахалодны, ён сыпаўся і сыпаўся дробнымі кроплямі з нізкага шэрага неба, шчыльна засцілаючы наваколле. Трапяткія ад злоснага ветру прыдарожныя кусты, пабурэлае бацвінне, пожня, што цягнулася за ўзгоркі, ды палоска цёмна-сіняга, зубчатага лесу справа — усё расплывалася ў шэрані і самотнай смузе. Тлустая гліна дарогі набухла і блішчэла ад вады ў глыбокіх каляінах. Варта было аступіцца, і нагу, нібы схопленую нябачнымі абцугамі, цяжка было выцягнуць з вязкага месіва. Уздоўж дарогі цягнулася вузенькая, слізкая ад дажджу, але цвёрдая сцяжынка. Па ёй, згорбіўшыся, ішлі падарожныя.
Худая, ссінелая ад холаду жанчына гадоў трыццаці выглядала значна старэйшай. У саматканым андараку і вялікай суконнай хусце, яна аберуч трымала загорнутае ў посцілку дзіця, за плячыма ў яе вісеў вялікі дзіравы клунак. Твар, парэзаны раннімі маршчынамі, з моцна сцятымі сухімі гаротнымі вуснамі, калісьці, відаць, быў прыгожы, але гора і нястачы пакінулі на ім свае сляды: цёмныя вочы з парадзелымі вейкамі памутнелі ад слёз ці ад ветру, шчокі прывялі і здаваліся абвіслымі, нос выцягнуўся. Час ад часу кабета спынялася, падстаўляла дажджу рот, запалена ловячы халодныя кроплі. Тады хлапчук гадоў васьмі, што таксама з вялікім клункам за плячыма крочыў за ёй, стомлена прывальваўся да маці, дыхаючы дробна і часта. Перадыхнуўшы, яны зноў моўчкі цягнуліся па коўзкай сцяжынцы скрозь бясконцы дождж. Куды? Гэтага не ведалі ні маці, ні сын.
Жанчына з адчаем адчувала, што з кожным крокам губляе сілу, якой яшчэ трохі заставалася ў яе. Можа, таму, што ісці не было куды, але і заставацца ніяк не выпадала. Тое, што засталося ззаду, гнала і гнала яе
з дзецьмі наперад. Па-сялянску дужую і вынослівую, яе раптоўна падкасіла страшная, не зусім яшчэ асэнсаваная ёю сіла,— і цяпер, разгублена ідучы ў незнаёмы свет, яна, як аглушаная, баялася думаць і ўспамінаць. Кружылася галава, часта тахкала ў грудзях сэрца, і чужымі рабіліся ногі. Калі ж спынялася перадыхнуць, перад вачыма паўставаў Міхал, глядзеў на яе нема. «За што?» —думала яна. Ён вечна шукаў нейкую справядлівасць, нібы яна і сапраўды ёсць на белым свеце! I вось — дачакаўся! Аднойчы вырваў з рук рыжага адверніка Сцяпана дзяўчыну з іх вёскі, Ганьку, якую той злавіў на лузе і зрываў з яе адзенне. Відаць, той і адпомсціў: прыйшлі аднойчы з панскага двара халопы і абвінілі Міхала, што ўкраў ён у сваёй гаспадыні ў лесе бортнае дрэва. I што ж — знайшлі ў пуні кавалак бервяна. Знайшлі — і адразу павалаклі яго ў двор. Страшна крычала яна, як бегла за імі. Ведала: смерць прыйшла да іх у дом, і ад таго галасіла, білася галавой перад пані, што не краў мужык дрэва, што падклалі ім тое праклятае бервяно. Пані сядзела надзьмутая і пыхлівая, Сцяпан, ледзь не аблізваючы крысо яе пышнай аксамітавай сукенкі, нешта гаварыў і кланяўся.
Яна, не помнячы нічога, перажагнала сябе перад гаспадыняй:
— He краў ён, прасветлая пані, Хрыстом нашым клянуся!
I — раптам змоўкла. Успомніла. А ў пані крывёй наліліся вочы:
— Ты... ты, халопка, не выканала мой загад? He пайшла ў касцёл? Ерась падтрымліваеш? А што з папамі, якія тут былі,— ведаеш?
Яна ведала — Кацярына Маціеўская, знатная шляхцянка, нядаўна выгнала са сваіх уладанняў усіх папоў. А цэрквы зрабіліся касцёламі. Заганялі ў іх народ, угаворвалі, каб перайшлі ў каталіцтва. Ксяндзы былі ласкавыя, а пані — тая загадала, каб пры ёй ніхто не смеў насіць праваслаўныя крыжы, жагнацца па-свойму. Казалі людзі, што прыязджаюць да яе з Варшавы нейкія новыя манахі, называюць сябе езуітамі, яны і навучылі яе, што нельга цярпець на сваёй зямлі другую веру. Але навакольныя халопы чамусьці ўпарта трымаліся за старое, бо гэта «бацькамі і дзядамі завешчана». I ў ціхім, але ўпартым тым
процідзеянні быў папрок для пані, горкі і балючы папрок. Пырскаючы слінай, пані крычала:
— Выкараню ўсё! Збродні праклятыя! А дзеці твае?
Жанчына, што стаяла на каленях, збялела. Ціха адказала:
— Веры бацькоўскай.
Пані вырвала з ліслівых пальцаў Сцяпана крысо кажушка:
— Узяць гэтых шчанюкоў! Мы навучым іх веры ісціннай. А таго, злодзея, абвесці вакол дрэва!
Кабета была па-сялянску дужая і вынослівая. Схапілі старэйшага, Янку, вырвалі з рук двухгадовага Алеся, яе звязалі і кінулі на зямлю. Яна ўсё бачыла і не адвяла позірку: калі Сцяпан, усміхаючыся, узяў з рук памагатых металічны каталіцкі крыж, раскаліў яго на вогнішчы, што было распалена слугамі, і некалькі разоў, трымаючы крыж абцугамі, прыклаў да грудзей яе сыноў... Як дужы гайдук успароў жывот яе Міхалу, выняў кішкі і, прыбіўшы іх да дрэва, павёў мужа вакол ствала, і той пакорліва ішоў, атупелымі, жудаснымі вачыма гледзячы ўперад, а кішкі дыміліся, наматваючыся на шурпаты ствол. Міхал упаў, тузаючыся ў сутаргах. Калі яе развязалі, яна спрабавала ўскочыць, кінуцца да дзяцей, да мужа, але ногі падламаліся, яна рухнула на зямлю, а потым усё-ткі папаўзла наперад. Хлопчык быў непрытомны, яго маленькая спіна пасінела. Востра пахла паленым чалавечым мясам, і яна расшыранымі вачыма дзіка глядзела на два чырвоныя крыжы, што былі адціснуты на дзіцячых цельцах распаленым жалезам.
— А з гэтымі што рабіць? — пачула яна над сваёй галавой голас старасты. Твар яго быў спакойны і абыякавы — не такое яшчэ даводзілася бачыць на гэтым двары.
Імгненне пані думала, гледзячы на халопаў, што моўчкі курчыліся на зямлі, як раздаўленыя чарвякі. Залітыя слязамі вочы сустрэліся з гаспадынінымі. Старая ўжо, але сытая, у кажушку з вавёрчыных шкурак, з якога выпірала маршчыністае рыхлае цела, пані сядзела ў высокім утульным крэсле. Але, сустрэўшыся позіркам, раптоўна ўздрыгнула, адвяла вочы. Позірк яе наткнуўся на невысокага хлапчука ў падраным саматканым адзенні — таго самага, якому толькі
што таксама прыкладвалі да цела крыжы,— ён стаяў і глядзеў на яе. Цёмныя, як у маці, ягоныя вочы здаліся ёй дарослымі — такая нянавісць была ў іх. Яна ўспыхнула гневам, хацела загадаць нешта — і нечакана для сябе хрыпла вымавіла:
— Хай ідуць адсюль. Хай здохнуць ад голаду!
...Дождж пачаўся назаўтра, калі жанчына хавала Міхала. Сама выкапала магілу, паклала яго на дошкі — труну не дазволіла рабіць пані — і доўга ўглядалася ў жоўты, у страшнай грымасе застылы твар. Побач усхліпваў Янка, ціхенька віскатаў ад болю і малы, а яна ўсё стаяла над нябожчыкам і думала, думала. Валасы ўпалі ёй на твар. Яна адвяла іх вялай рукой і зноў схілілася над мужам. А потым доўга, цяжка спрабавала загаварыць, і словы былі такія ж цяжкія, нібы каменні.
— Гэта яны забілі бацьку твайго. Езуіты...
I хлопчык, запамінаючы, сказаў глуха:
— Езуіты.
Іх ніхто не правёў за ваколіцу. Баяліся панскага гневу. Толькі калі яна з Алеськам на руках валачылася ад роднай хаты ў невядомую дарогу, з усіх вокнаў выглядалі аднавяскоўцы. Чвяк-чвяк — ногі яе мясілі дарожную гразь, па твары цякла вада, роў малы пад хустай, і тады ўпершыню яна адчула, як мала ў яе сілы...
КНІГІ ОНЛАЙН
