Прадыслава
Вольга Іпатава
Выдавец: Беларусь
Памер: 272с.
Мінск 1997
Тады ішла вясна. Сакавітай зялёнай травой ляжаў луг, над ракой Шчарай ляталі дзікія гусі. Празрысты, духмяны, лашчыў твары дзяцей ранішні вецер. Паўлюк, які з братамі вёз з лесу дровы, саскочыў з каня і кульнуўся ў маладую траву — кажуць, перад навальніцай трэба кульнуцца тры разы, тады не заб’е цябе ніякая малання. Устаў — і пачуў крыкі і плач, што несліся з вёскі. А пасля даведаўся аб тым, што пан Юрага, стаўшы гаспадаром наследных земляў панны Радзівіл, вырашыў прыбраць да прагных сваіх рук і крошынцаў. Ведаў ён, што даўно, яшчэ пры Каролю Радзівілу, дадзена была крошынцам вольная, ведаў пра гэта, але загадаў ашуканствам украсці яе ў старасты, і ад таго пасля павесіўся стараста, не вынесшы ганьбы. А пакуль павінны былі крошынцы рабіць на пана Юрагу, як прыгонныя. 3 вольных у прыгонныя! —-не згаджаліся на гэта мужыкі, і таму выклікаў пан Юрага ў Крошын салдат. He баяўся ён ні суда Божага, ні суда свецкага — сваяк яго князь Радзівіл быў маршалкам у Навагрудку!
Прайшлі праз шпіцрутэны амаль усе мужыкі і падлеткі Крошына, а ўлады пачалі пільна прыглядацца да таго, што дзеецца ў парафіяльнай школцы. I дачакаліся — аднойчы прачытаў Паўлюк вершы аб крошынскіх падзеях — кроўю і гневам былі напоены там радкі...
Так ён апынуўся ў салдатах. I гэта было другое яго жыццё, якое ён ужо не спадзяваўся пражыць да канца.
Ды літасцівым быў лёс — вярнуўся Паўлюк у Крошын, завёў гаспадарку, прыдбаў павагу акружаючых. Жыві сабе ды жыві, забудзься на салдатчыну, на шпіцрутэны, на крыўду, якою захлыналася сэрца.
Жыві сабе, Паўлюк!
Нашто ж зноў устае каваль, бярэ ў рукі пяро і спрабуе вывесці нязграбныя, непаслухмяныя літары на кавалку старога пергаменту, выцвілага ад часу, які адшукаў ён у касцельных сховішчах?
Але зноў не тое, не тое! Адчай скажае твар каваля, і ён робіцца страшным, быццам апантаным пякельнай сілай.
Цікаўны сусед, што ўстаў па патрэбе з печы і, не вытрымаўшы, цікаўна зазірнуў у акно, бачыць твар
каваля і, спалоханы, хрысціцца, а пасля таропка ідзе прэч.
...I папаўзла па Крошыну чутка, што ўсялілася ў каваля Багрыма нетутэйшая сіла, ператварыўся ён у ваўкалака. Таму і не спіць начамі, і блукае да самых пеўняў у лясах і балотах. I хаця выкаваў ён для боскага касцёла нечувана прыгожую жырандолю, усё роўна не будзе душы яго паратунку...
ПАД НАГАМІ НАШЫМІ
Ішоў па воласці падарожны, і быў той падарожны чарнарызцам. I штогод, вясной і летам, хадзіў па дворышчах і вервях, слухаючы, што дзеецца на свеце, а калі ішло на зіму, вяртаўся ў келлю і пісаў кнігу — летапісам называлі яе.
Праходзячы каля нейкага сяльца, зайшоў ён да златакаваля Другіні, сына Ізмаравага.
Вялікую славу прарочылі таму майстру, здзіўляў ён усіх умельствам сваім. I стаяла імя яго на вырабах, якія куплялі ў князя нават іншаземныя гандляры.
Шмат дзён і начэй гасціў там падарожны, а калі сабраўся ў дарогу, прыйшла ў сяльцо бяда: наляцелі на яго чужынцы-варагі.
Нікога не шкадавалі яны — ні дзяцей, ні старых, і ўпаў, паранены паганай стралой, падарожны, але яшчэ бачыў ён, як абараняўся малады майстра, пакуль не скалолі яго так, што не засталося на целе жывога месца.
У старога ж рана аказалася лёгкаю — у плячо,— і ён ачуняў і пайшоў далей ад папялішча.
А калі вяртаўся ў манастыр, убачыў у беднай істобцы падлетка, і той, трымаючы ў руках наруч, вугалем змалёўваў з яго ўзоры, а ўнутры гэтага шырокага бранзалета стаяў знак майстра Другіні.
На пытанне: «Дзе ўзяў наруч і навошта так робіць?» — адказаў отрак, што знайшлі яго ў забітага ворага і ўразіла яго ўмельства майстра.
Вярнуўся падарожны ў манастыр і пра ўсё, што бачыў, расказаў ігумену Пафнуцію і прасіў яго дазволу напісаць пра гэта.
Але пасмяяўся з яго ігумен і сказаў, што чакае манаха кара, калі не тое, што патрабуецца, не тое, што дазволена, будзе запісана ў летапісе.
I напісаў летапісец пра звады княжацкія, пра ззянне невядомага свяціла, пра гасцей заморскіх.
А пра майстра Другіню не напісаў.
А вечарам, седзячы ў трапезнай за міскай журу, адчуў ён у сэрцы вялікую журбу і, не вытрымаўшы, казаў браціі:
— Вось ідзём мы па дарогах, і шмат касцей чалавечых пад нагамі нашымі...
Тыя, што пракладалі дарогі,— што засталося ад іх? Адны косці, і тыя трухлеюць і рассыпаюцца...
Можа, ішлі яны таксама, поўныя сіл, і думалі, што будуць жыць вечна і што слава іх дасягне нябёсаў...
Ашукаліся — ды хіба дарэмна ішлі? Вось крочым цяпер мы, успамінаем іх і ўдзячныя назаўсёды ім, першым...
Хай мы слабыя духам, адступаем — што з таго?
Царствы рассыплюцца, вецер развее каменныя збудаванні, а след, які праклалі першыя, застаўся...
I хаця імёны іх і вобразы сцёрліся — што з таго?
СВЯТАСЛАВА
Лось, якога высачылі яшчэ з учарашняга дня і амаль загналі княжацкія дружыннікі, знік, нібыта скрозь зямлю праваліўся. I хаця Рагвалод, прышпорыўшы каня, усё яшчэ шалёна гнаў яго між высачэзных соснаў, увесь час прыгінаючыся, каб не выбіў вочы які сук ці галінка, прадчуванне ўдачы знікала, шырокі ласіны круп, што мільгаў у маладым сасняку, болей не паказваўся.
Рагвалод рэзка нацягнуў повад і спыніў каня, які цяжка дыхаў, кусаў жалезную вуздзечку, і крывавая пена ляцела на зямлю.
He чуваць было ні хрыплага гаўкання ганчакоў, ні крыкаў загоншчыкаў. Сосны, абкружаныя пабляклымі кронамі асін і бяроз, кустоўнікам, зараснікамі маліны, мерна пагойдваліся, і там, уверсе, нешта бесперастанна гудзела, як бы і на самай справе жыло там нешта жывое, магутнае... Грыдні адсталі ад княжыча, і ён неспадзявана для сябе самога апынуўся ў лесе адзін.
Рагвалод выняў з сядзельнай торбы рог. Працяжны покліч як ускалыхнуў нетры: з дрэваў пырхнулі птуш-
кі, нешта вогненна-рыжае мільганула ў кустах, мацней затрымцелі лісты асіны. Але адказу не было: далёка ад сваіх адарваўся княжыч, у глухое, нежылое месца завяла яго пагоня! Стаміўшыся, ён апусціў руку, праехаў яшчэ наперад, аглядаючыся,— і нечакана ўбачыў непадалёк дзяўчыну. У кабаце, што быў накінуты на грубую кашулю, падол якой пакрывалі пырскі балотнай твані, у лапцях, яна трымала ў руках лубянку з журавінамі. Танны металічны абручык на галаве блішчаў паміж позніх асенніх кветак. Дзяўчына стаяла, прыхіліўшыся да сасны, і княжыч не адразу ўбачыў калчан са стрэламі, які вісеў на яе плячы. Ён пад’ехаў бліжэй.
— Гэй ты! — крыкнуў ён.— Ці далёка да горада?
Яна ўсміхнулася прыветліва, спакойна адказала: — Княжычу трэба павярнуцца ад сонца і ехаць увесь час, каб глядзеў Ярыла яму ў патыліцу. He справа, не злева, а ззаду!
Яна абвяла свабоднай рукой паўкруг, паказваючы, як трэба яму ехаць, і тады ён убачыў, што калчан, з якога тырчалі жалезныя стрэлы, упрыгожаны касцяной накладкай такой тонкай работы, якая павінна была ўпрыгожваць хіба толькі яго рэчы — яго, наследнага княжыча, а не яе, дачкі смерда. 3-за пляча ў яе тырчаў лук, і гэта напомніла яму гісторыю пра нейкую паганскую багіню, якая таксама палявала на звяроў і птушак, а ўрэшце зацкавала сабакамі юнака, які падгледзеў яе ў час купання. Гісторыю тую расказаў вясёлы госць, што прыехаў з далёкіх арабскіх краін мяняць тканіны, сасудьі з духмянасцямі і ўпрыгожанні на лён, скуры і воск. Княжыч прыпомніў яго расказы і ўсміхнуўся такому параўнанню. А дзяўчына тым часам адвярнулася ад яго, каб пайсці сваёй дарогай, нібыта кожны дзень бачыла яна перад сабой знатных людзей.
— Ты... пачакай! — разгублена крыкнуў ёй услед княжыч. I — раззлаваўся: — Чаму не пакланілася? He бачыш, хто перад табой?!
Яна спынілася, здзіўлена абярнулася.
— Ну! Я табе кажу — на калені!
— Я не рабыня' твая, княжыч! — Яна бліснула гнеўным поглядам, матнула галавой, горда папраўляючы лук за спінай. I гэта раззлавала яго яшчэ болей.
Ірвануўшы каня, ён у імгненне апынуўся каля непакорнай і замахнуўся цяжкім скураным бізуном.
Яна не спалохалася, не адхіснулася, толькі на кароткую хвілю звузіліся яе вочы — светлыя, колеру чыстага веснавога неба, і палыхнулі на загарэлым твары гневам і абурэннем. I чамусьці апусцілася паднятая яго рука.
Глядзі ты — яна прыгожая! Сапраўдная красуня! He параўнаць з ёю Васількоўну, дачку суседняга кяязя, да якой нядаўна адпраўлялі сватоў! Ён чамусьці аблізнуў перасохлыя вусны, спытаўся, каб парушыць злавесную цішыню:
— Бач якая... Клічуць цябе як, дачка чыя?
— Святаслава, княжыч. А бацьку з маці не назаву табе, не хачу бяду ліхую наклікаць на іх галовы.
— He ліхаімец я, нашто мне караць тваіх бацькоў! А імя чаму табе далі мужчынскае, ды такое, якое баярыну прыстала, а не простай халопцы? Няўжо хрысцілі цябе ў царкве?
— Маці хрысціла, употай ад бацькі. Была яна дачкою багатага купца, а палюбіла бацьку — і пайшла за ім у лясы дрымучыя... Імя ж мужчынскае таму, што сына вельмі чакаў бацька і не хацеў ён змірыцца з тым, што дачка нарадзілася.
Яна адказвала складна, так, як быццам і сапраўды не баялася яго, і твар яе стаў інакшым — зноўку прыветлівым і простым. А пасля падхапіла лубянку, якую паставіла на асеннюю зямлю, і наважылася ісці далей.
He ведаў ён, пра што яшчэ гаварыць, каб засталася, каб вочы яе зноў сталі светлымі і ласкавымі. Юным быў яшчэ княжыч, а яна, хаця і здавалася равесніцаю, гаварыла, як сталая з малым яшчэ хлапчанём... Конь ціха ўжо ішоў за ёю, і гэтаму таксама падзівіўся княжыч — надта прывык ён, нягледзячы на маладосць, што чырванеюць баярскія дочкі, сустракаючыся поглядам, што халопкі робяцца ніжэйшымі, калі ён праходзіць міма, і конь яго быў капрызлівы, гарачы, па аднаму знаку гаспадара мог збіць магутнымі грудзьмі чалавека і, як ні ў чым не бывала, праскочыць далей па бездапаможнаму целу!
— А ў лесе адна не баішся? — загаварыў ён нарэшце.
— А хіба адна я, княжа? — коратка глянула на яго дзяўчына і лёгка тарганула плечуком, на якім вісеў лук.— Маю добрага абаронцу і сябра!
— Няўжо ён так добра аберагае?
— I не толькі ён. Племя наша пайшло ад Сварожыча, і не можа з намі бяда якая здарыцца ў лесе.
— Няўжо і мядзведзь нікога не задзірае, і воўк каля вашага племені ягнём робіцца?
— He смейся, княжыч. Мядзведзь задзірае ці воўк — гэта Сварожыч гневаецца, значыць. Аднак загаварылася я з табою — дзед мой, відаць, зачакаўся. Будзе мне ад яго!
— Пастой! — яшчэ раз закрычаў услед Рагвалод.— Дзе жыве тваё племя?
КНІГІ ОНЛАЙН
