КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
пераход да яе ад пустога часу і прасторы мажлівы адно ў часе; адпаведна, хоць адчуванне як якасць эмпірычнага пазнання ніколі не можа быць спазнанае a priori ў дачыненні свайго спецыфічнага адрознення ад іншых адчуванняў, але, як велічыня ўспрымання, яно можа быць інтэнсіўна адрозненае ад любога іншага падобнага адчування; з гэтага выводзіцца і вызначаецца ўжыванне матэматыкі да прыроды ў дачыненні начуццёвага нагляднага ўяўлення, праз якое яно нам дадзенае. Але ў найбольшай ступені чытач павінен звярнуць увагу на спосаб доказу тэзаў, што сустракаюцца пад назовам аналогіяў досведу. Бо, паколькі яны не датычацца стварэння наглядных уяўленняў — гэтак як палажэнні матэматыкі ў дачыненні да навукі аб прыродзе ўвогуле,— а закранаюць повязь іх тут-быцця ў досведзе, гэтая повязь ёсць не чым іншым, як вызначэннем існавання ў часе паводле неабходных законаў, дзякуючы якім яны толькі й робяцца аб’ектыўна-вартаснымі, г. зн. досведам; вось жа, і доказ не датычыць сінтэтычнае еднасці ў повязі рэчаў саміх па сабе, а толькі ўспрыманняў, прытым не ў дачыненні да іх зместу, а ў часавым вызначэнні стасунку тутбыцця ў ёй, паводле універсальных законаў. Гэтыя універсальныя законы ўтрымоўваюць неабходнасць дэфініцыі тут-быцця ў часе ўвогуле (значыць, паводле правіла развагі a priori), калі эмпірычная дэфініцыя ў рэлятыўным часе мусіла б быць аб’ектыўна-вартаснай — г. зн., досведам. Тут, у «Пралегоменах», я ен буду далей гэта развіваць; магу адно параіць чытачу, які мае даўнюю звычку ўважаць досвед за нростае эмпірычнае злучэнне ўспрыманняў і таму зусім не думае пра тое, што досвед ідзе нашмат далей за ўспрыманні, надаючы эмпірычным высновам універсальнасць, дзеля чаго яму патрэбная чыстая развагавая еднасць, што папярэднічае a priori: звярнуць як след увагу на гэтую розніцу досведу ад простага з’яднання ўспрыманняў і з гэтага гледзішча ацаніць мой спосаб доказу. імгненні, як і ў якой заўгодна вялікай прасторы ды часе. Вось жа, ступені большыя, але не ў наглядным уяўленні, а ў простым адчуванні; значыць, велічыня асновы нагляднага ўяўлення можа быць як велічыня ацэнепая толькі праз стасунак 1 да 0 — г. зн., праз тое, што кожнае адчуванне можа ў пэўны час зменшыцца праз бясконцыя прамежкі аж да знікнення, альбо да нуля праз бясконцыя моманты ўзрасці да вызначанага адчування ў пэўны час. (Quanlilas qualitatis est gradus. — Велічыня якасці ёсць ступенню). § 27 Тут час і месца грунтоўна вырашыць Юмаў сумнеў. Юм справядліва сцвярджаў, што мы ні ў які спосаб не спасцігаем з дапамогаю розуму магчымасць каўзальнасці — г. зн. дачыненне тут-быцця пэўнай рэчы да тут-быцця чагосьці іншага, што неабходна маецца на ўвазе першым. Да гэтага я дадам яшчэ, што мы гэтаксама мала разумеем паняцце самастойнага быцця — г. зн., неабходнасці таго, што ў падмурку тут-быцця рэчаў ляжыць суб’ект, які сам не можа быць прэдыкатам ніякай іншае рэчы; ды нават мы не можам скласці для сябе ніякага паняцця пра магчымасць такой рэчы (хоць мы й можам паказаць у досведзе прыклады яе ўжытку); і ў той самай меры, што менавіта гэтая незразумеласць таксама датычыць супольнасці рэчаў, прытым зусім немажліва зразумець, як са стану аднае рэчы можна зрабіць вывад пра стан іншых рэчаў па-за ёю, і ў які спосаб субстанцыі, з якіх кожная ж мае сваё адасобленае існаванне могуць залежаць адна ад аднае, прычым яшчэ і неабходным чынам. Але я гэтаксама далёкі й ад таго, каб лічыць гэтыя паняцці пазычанымі наўпрост з досведу, а неабходнасць, што ў іх прэзентуецца, — за выдуманую, за суцэльны падман, падсунуты нам доўгай звычкаю; наадварот, я вычарпальна прадэманстраваў, што яны, гэтыя паняцці, і ўгрунтаваныя на іх тэзы вызначыліся a priori паперадзе досведу і маюць сваю бясспрэчную аб’ектыўную слушнасць, але, вядома, толькі ў дачыненій да досведу. § 28 Хоць я, гэткім чынам, не маю ані найменшага паняцця пра гэткую повязь рэчаў саміх у сабе — як яны могуць існаваць у якасці субстанцыі альбо дзейнічаць як нрычына, альбо знаходзіцца ў супольнасці з іншымі (у якасці часткі рэальнага цэлага) — і хоць я яшчэ ў меншай ступені магу думаць гэткія ўласцівасці ў з’явах як з’явах (бо тыя паняцці ўтрымоўваюць не тое, што знаходзіцца ў з’явах, а толькі тое, што павінна думацца адно развагаю); аднак мы маем уяўленне пра гэткую повязь у нашай развазе, а менавіта ў высновах наогул; вось жа, уяўленні ў высновах аднаго спосабу маюць дачыненне як суб’ект да прэдыката, у высновах другога — як прычына ў дачыненні да выніку, у высновах трэцяга — як часткі, што ўсе разам складаюць цэлае мажлівае пазнанне. Далей мы пазнаём a priori, што, калі не вызначыць уяўленне аб’екта ў дачыненні аднаго ці другога з гэтых момантаў, дык немажліва мець ніякага назнання, праўдзівага датычна нейкага прадмета; між тым, калі б мы займаліся прадметам самім у сабе, дык не магло б быць ніводнае прыкметы, паводле якой мы б маглі даведацца, што прадмет вызначаны адносна аднаго альбо другога з названых момантаў, г. зн. належыць ён да паняцця субстанцыі альбо прычыны, альбо да паняцця супольнасці (у стасунку да іншых субстанцыяў); бо пра магчымасць гэткае повязі тут-быцця я не маю аніякага паняцця. Але пытанне палягае і не ў тым, як вызначаны рэчы самі ў сабе ў дачыненні да момантаў высноваў, а ў тым, як увогуле вызначана ў дачыненні да гэтых момантаў досведнае пазнанне — г. зн., якім чынам рэчы як прадметы досведу могуць і мусяць быць падведзеныя пад тыя развагавыя паняцці. I тут ужо зразумела, што я цалкам усведамляю не толькі мажлівасць, але і неабходнасць ііадвесці ўсе з’явы пад гэтыя паняцці — г. зн., мець у іх патрэбу як у прынцыпах мажлівасці досведу. § 29 Каб у сваім разглядзе спыніцца на Юмавым праблемным паняцці (гэтым яго crux metaphysicorum), а менавіта паняцці прычыны, дык, па-першае, я маю дадзенай a priori праз пасярэдніцтва логікі форму ўмоўнае высновы ўвогуле, г. зн., дадзенага пазнання як асновы, a другога — як выніку. Але мажліва, што ва ўспрыманні сустракаецца правіла стасунку, якое гаворыць: што за вядомай з’яваю пастаянна следам ідзе другая (але не наадварот), і гэта ёсць выпадкам, калі я карыстаюся гіпатэтычнаю высновай і, да прыкладу, сцвярджаю: калі цела дастаткова доўга асвятляецца сонцам, дык яно награецца. Але 'іут, вядома, яшчэ няма неабходнасці повязі, значыць, паняцця прычыны. Толькі я працягваю і кажу: калі вышэйпрыведзеная тэза, што ёсць толькі суб’ектыўнай повяззю ўспрыманняў, мусіць быць досведнаю тэзай, дык яно мусіць разглядацца як неабходнае й універсальнае. Аднак гэткай тэзаю была б наступная: сонца праз яго святло ёсць прычынаю цяпла. Вышэйназванае эмпірычнае правіла цяпер разглядаецца як закон, які, да таго ж, мае значэнне не проста для з’яваў, а для іх у якасці патрэбы мажлівага досведу — дзеля універсальных і неабходна-вартасных правілаў. Вось жа, я бачу паняцце прычыны, як неабходна прыналежнае да простай формы дос- веду і яго магчымасць як сінтэтычнага злучэння ўспрыманняў у свядомасці ўвогуле; але магчымасці рэчы ўвогуле як прычыны я зусім не разумею, і менавіта таму, што паняцце прычыны зусім нават не намякае ні на якую рэч, а толькі на ўмову, прыналежную досведу; гэта значыць, што досвед можа толькі тады быць аб’ектыўна-вартасным пазнаннем з’яваў ды іх паслядоўнасці у часе, наколькі папярэдняе можа быць звязаным з наступным паводле правіла гіпатэтычных высноваў. § 30 Таму чыстыя развагавыя наняцці не маюць абсалютна аніякага значэння, калі адцягнуць іх ад прадмета досведу й аднесці да рэчаў саміх у сабе (Noumena). Яны служаць як бы дзеля таго, каб раскладаць з’явы па элементах, каб магчы іх чытаць як досвед; асноўныя тэзы, што паходзяць з дачынсння гэтых паняццяў да пачуццёвага свету, служаць толькі нашай развазе дзеля досведнага ўжытку; a на-за гэтым яны ёсць адвольнымі спалучэннямі, без аб’ектыўнае рэальнасці, магчымасць якой нельга спазнаць a priori, а іх дачыненне да прадметаў нельга пацвердзіць альбо патлумачыць прыкладамі, бо ўсе нрыклады могуць быць узятыя толькі з нейкага мажлівага досведу, а як вынік, і прадметы гэтых паняццяў могуць знаходзіцца толькі ў мажлівым досведзе. Гэтае поўнае, хоць і супрацьлеглае яго меркаванням, развязанне Юмавай праблемы у гэткі спосаб ратуе ў чыстых развагавых паняццях іх паходжанне a priori, а ва універсальных законах — іх вартасць як законаў развагі; але толькі праз абмежаванне іх ужытку досведам, бо магчымасць іх мае свой падмурак толькі ў дачыненні развагі да досведу; не гэтак, што гэтыя законы выводзяцца з досведу, а наадварот, досвед выводзіцца з іх; гэтая абсалютна адваротная повязь ніколі Юму ў галаву не прыходзіла. Вось жа, вынікам усіх датыхчасовых доследаў наступны: «усе сінтэтычныя тэзы a priori ёсць не чым іншым, акрамя як прынцынамі мажлівага досведу і ніколі не могуць стасавацца да рэчаў саміх у сабе, а толькі да з’яваў як прадметаў досведу. Таму і чыстая матэматыка, і чыстая навука аб прыродзе ніколі не могуць мець дачыненне ні з чым большым, акрамя як з простымі з’явамі, каб прэзентаваць тое, што альбо робіць мажлівым досвед увогуле, альбо прэзентуе змест мажлівага досведу, выведзены з гэтых прынцыпаў. § 31 Такім чынам, цяпер маецца штосьці вызначанае, за што можна трымацца пры ўсіх метафізічных захадах, якія дагэтуль смела, але слепа ішлі праз усё без разбору. Дагматычныя мысляры ніколі не ўяўлялі сабе, што мэта іх высілкаў знаходзіцца гэтак блізка; нават тыя з іх, якія, насуперак свайму ўяўнаму здароваму сэнсу, ужывалі, хоць законныя і натуральныя, але прызначаныя толькі для досведнага ўжытку паняцці й прынцыпы чыстага розуму дзеля гэткага ўразумення, для якога яны не ведалі й не маглі ведаць пэўных межаў, бо яны ніколі ані не раздумвалі й не маглі раздумваць аб прыродзе і нават магчымасці гэткае чыстае развагі. Сёй-той навуковец-прыродазнаўца чыстага розуму (а я пад ім разумею таго, хто наважваецца развязваць праблемы метафізікі без дапамогі навукі) будзе, напэўна, сцвярджаць, што ён дзякуючы прарочаму таленту здаровага разважання ўжо даўно не толькі выкаэаў меркаванне, але спазнаў і зразумеў тую тэзу, якая была тут гэтак грунтоўна абстаўленая ці, калі яму так больш даспадобы, пададзеная са шматслоўнай педантычнай напышлівасцю, а менавіта, «што мы з усім нашым розумам не можам выйсці па-за межы поля досведу». Але, калі ў яго паступова выведаць яго асноўныя тэзы розуму, дык ён будзе змушаны прызнацца, што шмат якія з іх уэятыя ім не з досведу, што яны незалежныя ад яго і маюць вартасць a priori. Дык якім чынам і на якіх падставах ён будзе стрымліваць у пэўных межах і сябе самога, і дагматыка, які ўжывае гэтыя паняцці й тэзы па-за ўсякім мажлівым досведам,— менавіта таму, што яны ад досведу незалежныя. I нават ён сам, гэты адэпт здаровага розуму, не можа быць упэўнены, што, нягледзячы на гэтую лёгка прыдбаную ім мудрасць, не будзе неўпрыкмет для сябе трапляць па-за межы прадметаў досведу ў свет хімераў. I ён зазвычай досыць глыбока ў іх заблытаны, хоць праз папулярную мову і стварае пэўнае апраўданне сваім ад беспадстаўным прэтэнзіям, выдаючы іх за імавернасць, разумныя меркаванні альбо аналогіі.