КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Заўвага II Усё, што даецца нам як прадмет, павінна быць дадзена нам у наглядным уяўленні. Але ўсялякае наша нагляднае ўяўленне здзяйсняецца толькі праз пачуцці; развага нічога не сузірае, а толькі рэфлексуе. Паколькі ж, паводле цяпер ужо даведзенага, пачуцці ніколі і ні ў якай частцы не дазваляюць нам пазнаваць рэчы самі з сябе, a толькі іх з’явы, якія ёсць проста ўяўленнямі пачуццёвасці, «дык і ўсе целы, разам з прастораю, у якой яны знаходзяцца, павінны лічыцца за простыя ўяўленні ў нас саміх і не існуюць анідзе, акрамя як толькі ў нашых думках». Ды ці не ёсць гэта відавочным ідэалізмам? Ідэалізм палягае ў сцверджанні, што не існуе іншых істот, акрамя тых, што мысляць; а што ўсе астатнія рэчы, якія мы мяркуем успрымаць у наглядным уяўленні, быццам бы ёсць толькі ўяўленнямі істот, якія мысляць, і не маюць па-за імі насамрэч ніякага адпаведнага прадмета. Я ж, насуперак таму, сцвярджаю: нам дадзеныя рэчы ў якасці прадметаў нашых адчуванняў, якія знаходзяцца па-за намі, аднак пра тое, якімі яны могуць быць самі з сябе, мы нічога не ведаем, а ведаем толькі іх з’явы — г. зн., уяўленні, якія яны ў нас ствараюць, уздзейнічаючы на нашы пачуцці. Таму я, у кожным разе, прызнаю, што па-за намі існуюць целы, г. зн., рэчы, хоць самі з сябе абсалютна нам невядомыя, але якія мы ведаем паводле ўяўленняў, што іх уплыў на нашу пачуццёвасць абуджае ў нас, і якім мы даём назоў цела — назоў, які азначае, гэткім чынам, толькі з’яву таго, незнаёмага нам, але праз тое не менш сапраўднага прадмета. Ці можна гэта назваць ідэалізмам? Гэта ж яго поўная супрацьлегласць. Тое, што, нягледзячы на сапраўднае існаванне вонкавых рэчаў, нра мноства іх прэдыкатаў можна сказаць: яны не належаць да гэтых рэчаў саміх з сябе, а толькі да іх з’яваў, і па-за нашым уяўленнем не маюць аніякага ўласнага існавання, стала нечым такім, што яшчэ задоўга да часоў Лока, але ў сваёй бальшыні пазней, агульнапрынятым і прызнаным. Сюды належаць цеплата, колер, смак і г.д. А тое, што я, з важкіх прычьш, далучыў да простых з’яваў і астатнія якасці целаў, якія называюць першаснымі (primarias), а менавіта: працягласць, месца і ў цэлым прастору з усімі яе прыналежнасцямі (непранікальнасць альбо матэрыяльнасць, форма й інш.), дык супраць гэтага няма падстаў шукаць якіх-кольвечы аргументаў недапушчальнасці, і гэтаксама, як той, хто прызнае, што колеры не ёсць уласцівасцямі прадмета самога з сябе, а толькі зрокавым адчуваннем як відазмяненнем, наўрад ці можа называцца ідэалістам, так і маё вучэнне не будзе дарэчы называць ідэалістычным, проста таму, што я знаходжу — нават больш за тое — усе ўласй,івасй,і. якія ствараюуь нагляднае ўяўленне пэўнага цела, проста належаць да яго з’явы; бо існаванне рэчы, што з’яўляецца, праз гэта не скасоўваецца — як пры сапраўдным ідэалізме, — а адно ііаказваецца, што мы праз пачуцці аніяк не можам спазнаць гэтую рэч, якою яна ёсць сама з сябе. Я б вельмі хацеў ведаць, якім крытэрыям павінны былі б адііавядаць мае сцверджанні, каб не ўтрымоўваць у сабе ідэалізму. Несумненна, я павінен быў бы сказаць, што ўяўленне прасторы не проста цалкам адпавядае таму дачыненню, што мае наша пачуццёвасць да аб’ектаў — бо я гэта сказаў, — але што гэтае ўяўленне нават цалкам падобнае да самога аб’екта; сцверджанне, з якім я не магу стасаваць аніякі сэнс — гэтак як і тое, што адчуванне чырвонага мае падабенства з уласцівасцю цынобрыі, якая ўва мне гэтае адчуванне абуджае. Заўвага III У звязку з гэтым адкідаецца лёгка прагназаванае, але нікчэмнае пярэчанне: «што менавіта праз ідэальнасць прасторы і часу увесь свет пачуццяў нератвараецца ў суцэльную ілюзію». Пасля таго, як напачатку ўсялякае філасофскае разуменне прыроды пачуццёвага пазнання было цалкам сапсаванае тым, што нра пачуццёвасць ўтварылася досыць блытанае ўяўленне, паводле якога мы ўсё-ткі пазнаём рэчы, якімі яны ёсць, ды толькі не можам у гэты.м нашым уяўленні прывесці ўсё да яснае свядомасці; і, разам з тым, намі ўжо было даведзена, што пачуццёвасць палягае не ў гэтым лагічным адрозненні яснасці альбо цьмянасці, а ў генетычнай розніцы паходжання самога пазнання, бо пачуццёвае пазнанне зусім не прэзентуе рэчаў, як яны ёсць, а толькі тое, як яны ўздзейнічаюць на нашыя пачуцці, гэтак што развазе для рэфлексіі даюцца проста з’явы, а не самі рэчы: пасля гэтай неабходнай папраўкі абуджаецца заснаванае на недаравальным і амаль наўмысным скажэнні пярэчанне, нібыта маё вучэнне ператварае ўсе рэчы пачуццёвага свету ў суцэльную ілюзію. Калі нам дадзеная з’ява, мы цалкам вольныя ў высновах наконт яе. Яна, тая з’ява, заснаваная на пачуццях, гэтая выснова ж — на развазе; пытанне палягае толькі ў тым, ці ў дэфініцыі прадмета ёсць праўдзівасць, альбо яе няма? А адрозненне паміж праўдзівасцю й ілюзорнасцю пазнаецца не з уласцівасці ўяўленняў, іпто стасуюцца да прадметаў, бо яна ў абедзвюх аднолькавая, а са злучэння іх паводле тых правілаў, якія вызначаюць сувязь уяўленняў у паняцці аб’екта, і з таго, у якой ступені яны могуйь, альбо не могуць, супольна існаваць у досведзе. I зусім не ад з’яваў залежыць, калі наша пазнанне прымае ілюзію за праўду, г. зн., калі нагляднае ўяўленне, што дае нам аб’ект, прымаецца за паняцце прадмета альбо яго існаванне, што можа думацца толькі развагаю. Хаду планет пачуцці нам прэзентуюць то паступальным, то адступальным, і ў гэтым няма ні фальшавання, ні праўды, бо, пакуль мы памятаем, што гэта — усяго толькі з’ява, мы не робім аніякае высновы што да аб ектыўнай уласцівасці іх рухаў. Паколькі, аднак, калі развага забывае засцерагчы, каб гэты суб’ектыўны спосаб уяўлення не быў прыняты за аб ектыўны, у выніку чаго ўзнікае фальшывае меркаванне, тады гаворыцца: здаецца, што яны ідуць назад; але за тое, што «здаецца», адказныя не пачуцці, а развагі, бо менавіта на іх долю выпадае рабіць аб’ектыўную выснову аб з’яве. У гэткі спосаб, калі мы нават зусім не разважаем пра паходжанне нашых уяўленняў і злучаем у гірасторы й часе нашы наглядныя пачуццёвыя ўяўленні, што б яны ні ўтры.моўвалі, паводле правілаў сувязі ўсялякага пазнання ў досведзе, дык, у залежнасці ад таго, робім мы неасцярожна альбо абачліва, можа ўзнікнуць альбо падманлівая ілюзорнасць, альбо праўдзівасць; гэта датычыць толькі ўжытку пачуццёвых уяўленняў у развазе, а не іх паходжання. Дакладна гэтак жа сама, калі я ўважаю ўсе ўяўленні пачуццяў разам з іх формаю — прасторай і часам — ні за што іншае, акрамя як за з’яву, калі я прызнаю іх за простую форму пачуццёвасці, якая ў саміх аб’ектах паза ёю зусім не існуе, і я карыстаюся гэтымі самымі ўяўленнямі толькі ў дачыненні да мажлівага досведу; вось жа ў гэтым няма ані найменшага падбухторвання да памылковых дзеянняў, ані ілюзіі, што я ўважаю іх за простыя з’явы; бо яны, нягледзячы на тое, могуць слушна суадносіцца ў досведзе паводле законаў праўдзівасці. Гэткім чынам усе геаметрычныя палажэнні аб прасторы стасуюцца ў гэткай самай ступені да ўсіх прадметаў пачуццяў і, як вынік, да ўсяго мажлівага досведу — неістотна, прызнаю я прастору за простую форму пачуццёвасці альбо за нешта, уласцівае самім рэчам; хоць толькі ў першым выпадку я магу зразумець, як гэта мажліва — ведаць a priori гэтыя палажэнні пра ўсе прадметы вонкавага нагляднага ўяўлення; іначай у дачыненні да ўсялякага мажлівага досведу ўсё застаецца менаві- та так, як калі б я ані не разыходзіўся з агульнапрынятай думкаю. Але калі б я са сваімі паняццямі прасторы і часу наважыўся выйсці па-за межы ўсялякага мажлівага досведу, што непазбежна, калі падаваць іх як уласцівасці рэчаў саміх з сябе (бо што магло б мне перашкодзіць усё ж стасаваць мае паняцці да гэтых рэчаў, нават калі б мае пачуцці былі іначай створаныя і не пасавалі б да іх?),— тады магла б узнікнуць істотная памылка, што грунтуецца на бачнасці, бо ў гэтым вынадку я б надаваў універсальнае значэнне таму, што было проста ўмовай нагляднага ўяўлення, уласцівай майму суб’екту, якая. вядома ж, мела значэнне толькі для ўсіх пачуццёвых прадметаў таму для ўсялякага мажлівага досведу; нры гэтым я б адносіў яе да рэчаў саміх з сябе, замест таго, каб абмяжоўваць яго межамі досведу. Значыць, маё вучэнне пра ідэальнасць прасторы й часу далёкае ад таго, каб рабіць увесь пачуццёвы свет простай ілюзіяй, а наадварот, ёсць адзіным сродкам, што забяспечвае сапраўднасць аднаго з найважнейшых пазнанняў — а менавіта таго, якое прэзентуе матэматыка a priori і засцерагае ад таго, каб гэтыя пазнанні можна было б уважаць за нростую выдумку; бо без гэтае заўвагі было абсалютна немажліва давесці, што нашы наі лядныя ўяўленні пра прастору і час — якія мы не бяром з досведу, хоць, між тым, яны ляжаць a priori ў іншым уяўденні — не ёсць звычайнымі сканструяванымі спараджэннямі мозга, якім не адлавядае, прынамсі, адэкватна, аніякі прадмет; а ў гэткім выпадку і геаметрыя была б усяго толькі ілюзіяй; наадварот, яе бясспрэчная сапраўднасць адносна ўсіх прадметаў пачуццёвага свету магла быць намі выведзеная менавіта таму, што ўсе гэтыя прадметы ёсць толькі з’явамі. Па-друтое, ніколі не было таго, што гэтыя мае прынцыпы, паколькі яны робяць з уяўленняў пачуццяў з’явы, замест праўдзівасці досведу цератварылі б іх у простую ілюзію; наадварот, яны ёсць адзіным сродкам засцерагчы ад трансцэндэнтальнае бачнасці, што здаўна падманвала метафізіку і менавіта праз гэта прыводзіла апошнюю да дзіцячага імкнення улягаць у пагоню за мыльнымі пузырамі, уважаючы з’явы, якія ж ёсць усяго толькі ўяўленнямі, за рэчы самі з сябе; з чаго вынікаюць усе тыя знакамітыя праявы антыноміі розуму, пра якія я ўзгадаю пазней і якія здымаюцца той адной-адзінаю заўвагаю, што з’ява, пакуль яна ўжываецца ў досведзе, ёсць праўдзіваю; але як толькі яна выходзіць па-за яго межы і робіцца трансцэндэнтнай, яна не стварае нічога, акрамя як суцэльную бачнасць. Паколькі я, гэткім чынам, пакідаю рэчам, якія мы прэзентуем з дапамогаю пачуццяў, іх сапраўднасць і абмяжоўваю толькі наша пачуццёвае нагляднае ўяўленне гэткім чынам, што яно ва ўсіх сваіх частках, нават у чыстых наглядных уяўленнях нрасторы і часу, црэзентуе толькі з’явы тых рэчаў, а ніколі не ўласцівасці іх саміх з сябе; вось жа, гэта зусім не прыпісаная мною прыродзе суцэльная бачнасць, і мой пратэст супраць усялякага абвінавачвання ў ідэалізме гэткі пераканаўчы й відавочны, што ён мог бы нават здавацца і залішнім, калі б не існавала тых некампетэнтных суддзяў, якія, ахвотна даючы стары назоў кожнаму адхіленню ад іх перакручанай, хоць і агульнапрынятай, думкі і зважаючы толькі на літару, а не на дух філасофскіх назоваў, заўсёды гатовыя паставіць сваю ўласную прыдумку на месца дакладна вызначаных паняццяў, якія праз гэта нявечацца і скажаюцца. Бо тое, што я сам даў гэтай маёй тэорыі назоў трансцэндэнтальнага ідэалізму, зусім не дае нікому права блытаць яе з эмпірычным ідэалізмам Дэкарта (хоць гэты ідэалізм быў толькі задачай, у выніку неразвязальнасці якой кожны, паводле Дэкартавага меркавання, меў права адмаўляць існаванне цялеснага свету, бо яно ніколі не магло быць здавальняльна даведзена) альбо з містычным і ілюзорным ідэалізмам Бёрклі (супраць якога ды іншых фантазіяў наша крытыка якраз утрымоўвае адпаведныя проціяддзі). Напраўду, мой гэтак званы ідэалізм не датычыў існавання рэчаў (а сумненне ў гэтым, уласна, і складае ідэалізм у агульнапрынятым значэнні слова), бо сумнявацца ў гэтым мне ніколі не прыходзіла да галавы; але адносіцца толькі да пачуццёвага ўяўлення рэчаў, куды перадусім належаць прастора і час; толькі пра іх, а значыць, увогуле пра ўсе з'явы, я засведчыў, што яны не ёсць рэчамі (а толькі рознымі спосабамі ўяўлення) і не дэфініцыямі рэчаў саміх з сябе. Само слова «трансцэндэнтны», якое ў мяне ніколі не значыць дачынення нашага пазнання да рэчаў, а толькі да пазнавальнае здольнасці, павінна было б засцерагчы ад гэтага фальшывага тлумачэння. Але, каб яно наперад не падштурхоўвала да гэтага, я лепей забяру гэты назоў назад і пажадаю яго назваць крытычным. Калі насамрэч заганным ідэалізмам ёсць ператвараць сапраўдныя рэчы (не з’явы) у простыя ўяўленні, дык якім іменем трэба называць той ідэалізм, які, наадварот, робіць простыя ўяўленні рэчамі? Я мяркую, гэткі ідэалізм можна назваць ілюзорным, у адрозненне ад першага, які мог бы мець назоў летуценнага, і абодва яны мусяць быць стрыманыя праз мой трансцэндэнтальны, а лепей сказаць, крытычны рэалізм.