Пралегомены да любой будучай метафізікі, што можа ўзнікнуць як навука
Імануэль Кант
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 192с.
Мінск 2006
бы a priori, якраз праз гэта абвяшчае сябе неабходным), дык ім і не можа быць дазволена гуляць з дапушчэннямі, а іхнія сцверджанні павінны быць альбо навукаю, альбо абсалютна нічым.
Можна сказаць, што ўся трансцэндэнтальная філасофія, што неабходным чынам папярэднічае ўсялякай метафізіцы, ёсць не чым іншым, як толькі поўным развязаннем пастаўленай тут праблемы, толькі ў сістэматычным парадку і ўсіх дэталях; вось жа, дагэтуль ніякай трансцэндэнтальнай філасофіі няма. Бо тое, што мае гэты назоў, уласна, ёсць часткаю метафізікі; але тая навука яшчэ толькі павінна ўтварыць магчымасць метафізікі і, адпаведна, папярэднічаць любой метафізіцы. Таму не трэба здзіўляцца — калі, толькі дзеля таго, каб вычарпальна адказаць на адно-адзінае пытанне, аказваецца патрэбнаю цэлая навука, пазбаўленая ўсялякае пабочнае дапамогі, a значыць, зусім новая — вырашэнне гэтага пытання звязанае з вялікімі цяжкасцямі і нават з пэўнай цьмянасцю.
Рухаючыся да гэтага вырашэння, а менавіта праз выкарыстанне аналігычнага метаду, у якім мы дапускаем, што гэткія пазнанні з чыстага розуму напраўду існуюць, мы можам спасылацца толькі на дзве навукі тэарэтычнага пазнання (бо тут гаворка ідзе толькі пра яго), а менавіта на чыстую матэматыку і чыстае прыродазнаўства, бо толькі яны могуць прэзентаваць нам рэчы ў наглядным уяўленні і, гіраз гэта, калі ў іх мае месца пазнанне a priori, паказаць яе праўдзівасць альбо супадзенне яе з аб’ектам in concrete, г. зн., яе сапраўднасць, ад якой пасля можна перайсці аналітычным шляхам да асновы яе магчымасці. Гэта робіць нашмат прасцейшай усю справу, калі агульныя ацэнкі не толькі ўжываюцца ў дачыненні да фактаў, але нават з іх зыходзяць, замест таго, каб — як яно мае месца пры стасаванні сінтэтычнага метаду — выводзіць іх з паняццяў цалкам in abstracto.
Каб, аднак, ад гэтых сапраўдных і адначасова абгрунтаваных пазнанняў a priori ўзысці да мажлівай метафізікі, якую мы шукаем, a менавіта метафізікі як навукі, нам трэба ў межах нашага галоўнага пытання снасцігнуць і натуральнае апірышча (схільнасць) гэткае навукі — г. зн., тое, што служыць ёй стымулам і, у якасці натуральна дадзенага, хоць і сумнеўнага датычна сваёй праўдзівасці, пазнання a priori, ляжыць у падмурку таго ведання, апрацоўка якога без усялякага крытычнага доследу самой яго магчымасці звычайна ўжо мае назоў метафізікі; і гэтак мы наслядоўна, па частках, будзем адказваць на
галоўнае трансцэндэнтальнае пытанне, падзяліўшы яго на чатыры іншыя пытанні:
1) Як мажлівая чыстая матэматыка?
2) Як мажлівае чыстае прыродазнаўства?
3) Як мажлівая метафізіка ўвогуле?
4) Як мажлівая метафізіка як навука?
Можна бачыць, што, хоць развязанне гэтых задачаў галоўным чынам павінна паказаць істотны змест крытыкі, яно, разам з тым, мае таксама неіпта своеасаблівае, вартае ўжо само па сабе ўвагі — a менавіта тое, што тут да дадзеных навук вышукваюцца крыніцы ў самім розуме, каб праз гэта насамрэч даследаваць і вымераць яго здольнасць пазнаваць нешта a priori; у гэткі спосаб самі гэтыя навукі — хоць і не ў дачыненні свайго зместу, але адносна свайго правільнага ўжытку — выйграюць і, высвятляючы вышэйшае пытанне праз сваё агульнае паходжанне, адначасна ствараюць нагоду да лепшага высвятлення іх уласнае прыроды.
Галоўнага трансцэндэнтальнага пытання
ПЕРШАЯ ЧАСТКА
Як мажлівая чыстая матэматыка?
§ 6
Гут ёсць вялікае і выпрабаванае пазнанне, якое ўжо цяпер мае варты захаплення аб’ём і абяцае на будучыню бясконцае пашырэнне, якое суцэльна нясе з сабою ападыктычную пэўнасць, г. зн., абсалютную неабходнасць; якое, гэткім чынам, не грунтуецца ні на якіх досведных падставах, а таму ўяўляе сабою чысты прадукт розуму — і, да таго ж, цалкам сінтэтычны: «як жа для чалавечага розуму мажліва здзейсніць гэткае пазнанне a priori?» Ці не прадвызначае гэтая магчымасць, паколькі яна не абапіраецца на досвед, якой-кольвечы апрыёрнай асновы пазнання, якая ляжыць глыбока схаванаю, але праз гэтыя свае ўздзеянні мусіць раскрыцца, калі толькі дбайна прасачыць іх першапачаткі?
§ 7
Аднак мы знаходзім, што ўсялякае матэматычнае пазнанне мае тую асаблівасць, што яно павінна прэзентаваць сваё паняцце напачатку ў наглядным уяўленні, а менавіта апрыёрным, пры гэтым у такім, якое ёсць не эмпірычным, а ў чыстым; без гэтага сродку матэматычнае пазнанне не здолее зрабіць ніводнага кроку; адсюль яго высновы заўсёды інтуітыўныя, у той час як філасофія павінна задавольвацца дыскурсіўнымі высновамі з адных паняццяў і можа свае ападыктычныя вучэнні добра тлумачыць праз нагляднае ўяўленне, але ніколі іх з яго не выводзіць. Гэтае назіранне што да прыроды матэматыкі ўжо дае нам указанне на першую і найвышэйшую ўмову яе магчымасці, а менавіта: у яе падмурку павінна ляжаць якое-небудзь чыстае нагляднае ўяўленне, у якім яна можа прэзентаваць ўсе свае паняцці in concrete, а разам з тым a priori, альбо, як гэта называюць, іх канструявайь. Калі мы можам адшукаць гэтае чыстае нагляднае ўяўленне і магчымасць апошняга, дык з гэтага можна лёгка вытлумачыць, як у чыстай матэматыцы мажлівыя сінтэтыч-
ныя тэзы a priori й, адпаведна, як мажлівая сама гэтая навука; бо гэтаксама як эмпірычнае нагляднае ўяўленне бесперашкодна робіць мажлівым тое, што мы сінтэтычна пашыраем у досведзе наша паняцце, якое мы ствараем сабе пра які-небудзь аб’ект нагляднага ўяўлення, праз новыя прэдыкаты, якія прэзентуе нам само нагляднае ўяўленне; гэтак яно будзе рабіцца і чыстым наглядным уяўленнем, з адной толькі розніцай, што ў аіюшнім выпадку сінтэтычная выснова a priori ападыктычная і праўдзівая, але ў першым выпадку яна можа быць праўдзіваю толькі a posteriori і эмпірычна, бо гэтая ўтрымоўвае ў сабе толькі тое, што сустракаецца ў выпадковым эмпірычным наглядным уяўленні, а другая — тое, што неабходна навінна сустракацца ў чыстым наглядным уяўленні, пры гэтым яна, як нагляднае ўяўленне a priori, непарыўна звязаная з паняццем раней за ўсялякі досвед альбо паасобнага ўспрымання.
§ 8
Што праўда, з гэтым крокам цяжкасць хутчэй павялічваецца, чым змяншаецца. Бо цяпер пытанне гучыць так: як мажліва нешта наглядна ўяўдяць a priori? Сузіранне ёсць уяўленнем, як быццам бы яно беспасярэдне залежала ад прысутнасці прадмета. Таму здаецца немажлівым наглядна ўяўляць нешта першапачаткова a priori, бо тады нагляднае ўяўленне мусіла б адбывацца без ані раней, ані цяпер прысутнага прадмета, да якога яно мела б дачыненне,— і таму яно не магло б быць наглядным уяўленнем. Паняцці, аднак, маюць гэткую асаблівасць, што калі некаторыя з іх, а менавіта тыя, што ўтрымоўваюць увогуле толькі думанне якога-небудзь прадмета, могуць складацца намі цалкам a priori, без усялякага беспасярэдняга дачынення да прадмета — да прыкладу, паняцці велічыні, прычыны й г. д.; але нават яны, каб атрымаць значэнне і сэнс, патрабуюць пэўнага ўжытку in concrete, г. зн., стасавання да якога-небудзь нагляднага ўяўлення; а праз гэта нам даецца яго прадмет. Але як можа нагляднае ўяўленне прадмета папярэднічаць самому прадмету?
§ 9
Калі б нашае ўяўленне мела гэткі кшталт, што яно прэзентавала б рэчы так, як яны існуюйь насамрэч, тады не было б зусім ніякага нагляднага ўяўлення a priori, а было б толькі эмнірычнае. Бо пра тое, што ўтрымоўваецца ў прадмеце само з сябе, я магу ведаць толькі тады.
калі ён у мяне маецца і мне дадзены. Вядома, і тады застаецца незразумелым, у які спосаб нагляднае ўяўленне прысутнае рэчы дазваляе мне пазнаваць яе ў самой сабе, бо ж яе якасці не могуць перайсці ў маё ўяўленне; але, калі дапусціць гэткую магчымасць, дык гэткае нагляднае ўяўленне ў кожным разе не можа адбывацца a priori, г. зн., перш чым мне ўявіўся б прадмет; бо без гэтага немажліва прыдумаць ніякае падставы аднясення да яго майго ўяўлення; хіба што яно можа грунтавацца на натхненні. Гэткім чынам існуе толькі адна магчымасць, каб яно папярэднічала нагляднаму ўяўленню сапраўднасці прадмета, і здзяйснялася як пазнанне a priori; а менавіта, калі гэтае нагляднае ўяўленне не ўтрымоўвала б нічога іншага, акрамя формы пачуйцёвасці, якая ў маім суб’екце ідзе паперадзе ўсіх сапраўдным уражанням, што, паходзячы ад прадметаў, уздзейнічаюць на мяне. Бо тое, што прадметы пачуццяў могуць сузірацца толькі ў адпаведнасці з гэтай формай пачуццёвасці, я магу ведаць a priori. 3 гэтага вынікае, што тэзы, датычныя толькі гэтай формы пачуццёвага нагляднага ўяўлення, будуць мажлівыя і прыдатныя ў дачыненні да прадметаў пачуццяў; дакладна і наадварот: наглядныя ўяўленні, мажлівыя a priori, ніколі не стасуюцца да іншых рэчаў, акрамя як прадметаў нашых пачуццяў.
§ ю
Гэткім чынам ёсць толькі тая форма пачуццёвага нагляднага ўяўлення, праз якое мы можам разглядаць рэчы a priori; дзякуючы чаму мы можам пазнаваць рэчы толькі гэткімі, якімі яны нам (нашым пачуццям) могуць з’явіууа, а не такімі, якімі яны ёсць самі сабою; гэтая перадумова самае меншае неабходная, калі дагіусціць магчымасць сінтэтычных тэзаў a priori, альбо — у выпадку, калі яны напраўду існуюць, іх магчымасць мусіць быць спасцігнутая і загадзя вызначаная.
Цяпер прастора і час ёсць тымі нагляднымі ўяўленнямі, якія чыстая матэматыка кладзе ў падмурак усіх сваіх пазнанняў і высноваў, што ёсць ападыктычнымі і неабходнымі; бо матэматыка павінна прэзентаваць усе свае наняцці напачатку ў наглядным уяўленні, a чыстая матэматыка — у чыстым наглядным уяўленні; г. зн., іх кансгруяваць, без чаго (паколькі яна не можа дзейнічаць аналітычна, a менавіга праз раскладанне паняццяў; а толькі сінтэтычна) ёй няможна зрабіць ніводнага кроку, пакуль у ёй якраз няма чыстага
нагляднага ўяўлення. У якім толькі й можа быць дадзеная матэрыя для сінтэтычных высноваў a priori. Геаметрыя кладзе ў свой падмурак чыстае нагляднае ўяўленне прасторы. Арыфметыка стварае свае лікавыя паняцці праз паслядоўнае дадаванне адзінак у часе; але перадусім чыстая механіка можа ствараць свае паняцці пра рух толькі праз уяўленне часу. Абодва ўяўленні, аднак, ёсць проста нагляднымі ўяўленнямі; бо, калі выключыць з эмпірычных наглядных уяўленняў целаў і іх змяненняў (руху) усё эмпірычнае — а менавіта тое, што належыць да адчуванняў, — тады застануцца толькі нрастора і час, якія, гэткім чынам, ёсць чыстымі нагляднымі ўяўленнямі, якія a priori ляжаць у іх надмурку; і таму самі яны ніколі не могуць быць выключаныя, але якраз праз тое, што чыстыя наглядныя ўяўленні апрыёрныя, даказвае, што яны ёсць проста формамі нашае пачуццёвасці, якія павінны папярэднічаць любому эмпірычнаму нагляднаму ўяўленню, г. зн., успрыманню сапраўдных прадметаў, і праз гэтыя формы прадметы могуць быць пазнаваныя a priori, але, натуральна, так, як яны нам з’яўляюцца.
КНІГІ ОНЛАЙН
