Пралегомены да любой будучай метафізікі, што можа ўзнікнуць як навука
Імануэль Кант
Выдавец: Зміцер Колас
Памер: 192с.
Мінск 2006
напраўду аналітычныя і грунтуюцца на законе суііярэчнасці, але яны служаць толькі — як тоесныя палажэнні — дзеля сувязі метадаў, а не ў якасці прынцыпаў; гэткімі ёсць, прыкладам: a = a — цэлае роўна самому сабе, альбо (a+b) > a — цэлае больш за сваю частку. Але нават гэтыя палажэнні, хоць яны й атрымоўваюць сваё значэнне ад простых паняццяў, у матэматыцы дапускаюцца толькі таму, што іх можна паказаць праз нагляднае ўяўленне. Менавіта двухсэнсоўнасць выразу тут звычайна змушае меркаваць, што прэдыкат гэткіх ападыктычных высноваў ужо ляжыць у нашым паняцці і што выснова ёсць, гэткім чынам, аналітычнаю. Уласна кажучы, мы мусім у думках дадаць да дадзенага паняцця пэўны прэдыкат, і гэтая неабходнасць ужо спалучаная з наняццямі. Але пытанне палягае не ў тым, што мы мусім дадауь у думках, а ў тым, што мы у рэчаіснасці ў іх — хоць сабе і невыразна, думаем, і тут выяўляецца, што прэдыкат хоць і злучаны з тымі паііяццямі неабходна, але не беспасярэдне, а праз нагляднае ўяўленне, якое павінна дадацца.
§ 3
Заўвага да агульнага падзелу высноваў на сінтэтычныя й аналітычныя
Гэты падзел неабходны ў дачыненні да крытыкі чалавечае развагі й заслугоўвае праз тое быць у ёй класічным; іначай мне цяжка ўявіць, што ён мог бы мець нейкую значную карысць недзе яшчэ. I тут я знаходжу прычыну, чаму дагматычныя філосафы шукалі крыніцы метафізічных высноваў толькі ў самой метафізіцы, а не па-за ёй, наогул у законах чыстага розуму; чаму яны занядбалі гэты падзел, які, здаецца, прэзентуе сам сябе, і чаму знакаміты Вольф, альбо дасціпны Баўмгартэн, які йшоў ягонымі слядамі, маглі шукаць у законе сунярэчнасці доказ закона дастатковай прычыны, які, відавочна, ёсць сінтэтычным. У той самы час, я ўжо ў Локавых спробах знаходжу намёк на гэты падзел. Бо ў чацвёртай кнізе, трэцім раздзеле, § 9 і наст., пасля таго як ён перад тым ужо гаварыў пра рознае спалучэнне ўяўленняў у высновах ды іх крыніцы, з якіх адно ён разумее ў тоеснасці альбо ў супярэчнасці (аналітычныя высновы), а другое — у існаванні ўяўленняў у суб’екце (сінтэтычныя высновы), далей, у § 10 ён прызнаецца, што наша пазнанне (a priori) пра апошнюю крыніцу надта малое, амаль што ніякае. Але ў тым, што ён гаворыць пра
пазнанне гэткага кшталту, пануе гэтак мала пэўнага й адпаведнага правілам, што нельга дзівіцца, чаму ніхто — нават, што істотна, Юм — не знайшоў тут стымулу даследаваць законы гэтага кшталту. Бо гэткім агульным і, разам з тым, пэўным прынцыпам няпроста навучыцца ад іншых, якім яны адно што цьмяна ўяўляліся. Трэба праз уласны роздум напачатку самому дайсці да іх, тады яны знойдуцца і ў іншых, дзе раней бы іх не ўдалося заўважыць, бо нават самі аўтары не ведалі, што ў падмурку іх уласных заўваг ляжыць гэткая ідэя. Тыя, хто сам ніколі не раздумвае, зрэшты, маюць дастаткова гіраніклівасці, каб адсочваць усё, пасля таго як яно было ім паказанае, у тым, што ўжо каэалася раней і дзе яго датуль ніхто не мог бачыць.
Агульнае пытанне пралегоменаў: ці мажлівая метафізіка ўвогуле?
§ 4
Калі б напраўду існавала метафізіка, якая б магла сцвердзіць сябе як навука, калі б мажліва было сказаць: вось тут метафізіка, яе вам толькі трэба вывучыць, і яна непераадольна і нязменна пераканае вас у сваёй праўдзівасці; тады гэтае пытанне было б непатрэбным; і заставалася б толькі іншае, якое ў большай ступені было б выпрабаваннем нашай праніклівасці, чым доказам існавання самой рэчы; a менавіта: як яна мажлівая і як розум патрапляе яе дасягнуць? Але ў гэтым выпадку чалавечаму розуму гэтак добра не стала. Немажліва паказаць ніводную кнігу — да прыкладу, як паказваюць на Эўклідаеу — і сказаць: гэта — метафізіка, тут вы знойдзеце найвышэйшую мэту гэтае навукі, пазнанне найвышэйшай існасці і будучага свету, даказанага з прынцыпаў чыстага розуму. Бо, хоць можна паказаць нам шмат якія тэзы, безумоўна ападыктьгчныя і ніколі не аспрэчваліся, але яны заўсёды аналітычныя і ў большай ступені датычныя матэрыялу метафізікі, чым пашырэння самога пазнання, а гэтае пашырэнне і ёсць у ёй нашай сапраўднай мэтай (§ 2, с). Калі вы прыведзяце адначасова і некалькі сінтэтычных тэзаў (напрыклад, тэза пра дастатковую прычыну), якія вы ніколі — як гэта было б трэба — не даказалі з аднаго розуму; г. зн., a priori, якія кожны вам ахвотна саступіць; гэтак вы, калі самі хочаце дасягнуць нашай галоўнай мэты,
трапляеце ў палон гэткіх непраўдзівых і няпэўных сцверджанняў, што ва ўсе часы адна метафізіка супярэчыла другой, ці то датычна саміх сцверджанняў, ці то іх доказаў, праз што для метафізікі знішчаецца ўвогуле магчымасць трывалага поспеху. Нават спробы стварыць гэткую навуку былі, без сумневу, першай прычынай так рана наўсталага скептыцызму, спосабу мыслення, у якім розум гэтак гвалтоўна выстуііае супраць сябе самога, што такі спосаб мыслення мог з’явіцца ніяк іначай, а толькі пры поўным адчаі ад немагчымасці дасягнуць яго найважнейшых задачаў. Бо задоўга перад тым, перш чым у прыроды пачалі метадычна запытвацца, апытвалі толькі свой адасоблены розум, які ўжо ў пэўнай меры быў спрактыкаваны праз штодзённы досвед; бо розум заўсёды прысутны пры нас, а законы іірыроды звычайна вышукваюцца з цяжкасцю; і, гэткім чынам, метафізіка ўсплывала наверх, нібы тая пена; але, калі гэтую пену вычэрпвалі й яна знікала, тут жа на паверхні паказвалася іншая, якую адны прагна збіралі, аднак другія — замест таго каб глыбей дашуквацца прычынаў гэтае з'явы — задавальнялі сябе тым, што высмейвалі марныя высілкі першых.
Істотнае й адметнае чыстага матэматычнага пазнання ад усялякага іншага пазнання a priori палягае ў тым, што яно мусіць узнікаць зусім не з паняццяў, а заўсёды толькі праз канструяванне наняццяў («Крытыка», с. 713). 1 Іаколькі, гэткім чынам, чыстая матэматыка ў сваіх палажэннях павінна выйсці за межы паняцця да таго, што ўтрымоўваецца ў адпаведным наглядным уяўленні, дык яе тэзы ніколі не могуць і не павінны ўзнікаць нраз падзел паняццяў, г. зн., аналітычна, і таму ўсе яны сінтэтычныя.
Але я не магу абмінуць таго, каб засведчыць шкоду, што была прычыненая філасофіі праз занядбанне гэтае, на першы погляд, лёгкае і нязначнае заўвагі. Юм — калі ён убачыў годны для філосафа занятак звярнуць увагу на ўвесь абшар чыстага пазнання a priori, у якім чалавечая развага выказвае вялікія амбіцыі — неабачліва выключыў адсюль цэлую, і прытым найважнейшую, галіну, а менавіта чыстую матэматыку, уяўляючы сабе, нібыта яе прырода і, гэтак бы мовіць, яе канстытуцыя грунтуюцца на зусім іншых прынцыпах, акурат на законе сунярэчнасці; і, хоць ён не здзейсніў падзелу тэзаў у гэткім фармальным і агульным выглядзе і пад тым самым назовам, як я гэта раблю тут, але яго думкі было цалкам досыць, як быццам бы ён сказаў; чыстая матэматыка ўтрымоўвае толькі аналітычныя тэзы, а метафізіка —
сінтэтычныя a priori. Тут ён рабіў вялікую памылку. I гэтая памылка пацягнула выразна адмоўныя наступствы для ўсяго ягонага разумення. Бо, калі б ён яе не зрабіў, ён бы пашырыў сваё пытанне пра паходжанне нашых сінтэтычных высноваў далёка па-за межы свайго метафізічнага разумення каўзальнасці і распаўсюдзіў бы сваё разуменне таксама на магчымасць матэматыкі a priori; бо ён мусіў бы прызнаць і яе сінтэтычнаю. Але тады ён аніяк не мог бы ўгрунтоўваць свае метафізічныя тэзы на простым досведзе, бо ў гэткім разе ён бы й аксіёмы чыстае геаметрыі падпарадкаваў досведу, а каб рабіць такое, ён быў занадта праніклівы. Добрае таварыства, у якім тады б апынулася метафізіка, захавала яе ад небяспекі кепскага абыходжання; бо ўдары, вызначаныя па апошняй, непазбежна траплялі б і ў першую, яго Юм не хацеў і не мог хацець; і гэтак праніклівы філосаф быў бы далучаны да разважанняў накшталт тых, якімі мы цяпер займаемся, але якія нраз яго непаўторна прыгожы выклад бясконца б выйгралі.
Уласна метафізічныя высновы ўсе ёсць сінтэтычнымі. Трэба адрозніваць тыя, што належаць да метафізікі, ад уласна метафізічных. Сярод першых вельмі шмат якія ёсць аналітычныя, але яны толькі служаць сродкамі для метафізічных высноваў, якія цалкам ёсць мэтай навукі і якія заўсёды ёсць сінтэтычнымі. Бо калі пэўныя паняцці належаць да метафізікі — прыкладам паняцце субстанцыі — , дык і высновы, што ўзнікаюць з простага раскладання гэтых паняццяў, таксама належаць да метафізікі; да прыкладу: субстанцыяй ёсць тое, што існуе толькі як суб’ект і г.д.; і праз шматлікія аналітычныя высновы гэткага кшталту мы імкнёмся дасягнуць дэфініцыі паняцця. I Іаколькі, аднак, аналіз чыста развагавага паняцця (гэткія ўтрымоўвае метафізіка) адбываецца не ў які іншы спосаб, a толькі праз раскладанне ўсялякага іншага эмпірычнага паняцця (напрыклад, паветра ёсць пругкім рэчывам, пругкасць якога не знішчаецца ні праз якую вядомую нам ступень холаду); таму ўласна метафізічным ёсць толькі паняцце, а не аналітычная выснова; бо гэтая навука мае штосьці асаблівае й адметнае ў стварэнні іх пазнанняў a priori; якое, у гэткі спосаб, павінна адрознівацца ад таго, што метафізіка мае агульнага з усімі іншымі развагавымі паняццямі; гэтак, да прыкладу, наступная тэза: усё, што ў рэчах ёсць субстанцыяй, нязменнае — ёсць сінтэтычнаю і ўласна метафізічнаю тэзай.
Калі напачатку паводле пэўных прынцыпаў сабраць паняцці a priori, што ўтвараюць матэрыю метафізікі, тады раскладанне гэтых паняц-
цяў будзе мець вялікае значэнне; яно нават можа пададзена адасоблена ад усіх сінтэтычных тэзаў, што складаюць саму метафізіку, як асаблівая частка (так бы мовіць, philosophic! definitiva), якая ўтрымоўвае толькі аналітычныя, прыналежныя да метафізікі тэзы. Бо ў сапраўднасці гэтыя раскладанні не прыносяць значнае карысці анідзе, анрача метафізікі, г. зн., у дачыненні да сінтэтычных тэзаў, што могуць быць утвораныя з гэтых, напачатку раскладзеных паняццяў.
Вось жа, вывад гэтага гіараграфа наступны: метафізіка мае дачыненне, уласна, з сінтэтычнымі тэзамі a priori, і яны адны складаюць яе мэту, дзеля дасягнення якой, што праўда, ёй натрэбныя ў кожным разе пэўныя раскладанні яе паняццяў, а значыць, аналітычныя высновы; пры гэтым, аднак, метад не ёсць ніякім іншым, чым у якімкольвечы іншым спосабе пазнання, калі патрабуецца толькі ўнавочніць свае паняцці праз іх раскладанне. Аднак утварэнне пазнання a priori як у наглядным уяўленні, гэтак і ў паняццях, урэшце, таксама ўтварэнне сінтэтычных тэзаў a priori, а менавіта ў пазнанні філасофскім, — усё гэта складае сутнасны змест метафізікі.
КНІГІ ОНЛАЙН
