КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
ёсць толькі прыналежнасцямі — нават непранікальнасць, якую мы заўсёды мусім уяўляць сабе выключна як дзеянне пэўнае сілы, не маючы перад сабою яе суб’екта. Аднак здаецца, што ў напіай самасвядомасці (у суб’екце, які думае) мы знаходзім тое, што ёсць субстанцыяльным, прытым у беспасярэднім наглядным уяўленні; бо ўсе прэдыкаты ўнутранага адчування адносяцца да я як да суб’екта, які не можа думацца далей як прэдыкат якога-небудзь іншага суб’екта. Вось жа, здаецца, што вычарпальнасць у дачыненні да дадзеных паняццяў як прэдыкатаў да суб’екта тут не ёсць толькі ідэяй, а прадметам, дадзены.м у досведзе, a менавіта самім абсалютным суб’ектам. Але марнае гэтае чаканне. Бо я — зусім не паняцце*, а выключна пазнака для прадмета ўнутранага адчування, наколькі мы яго не пазнаем праз ніякі далейшы прэдыкат; таму, хоць яно не можа быць само ў сабе прэдыкатам ініпай рэчы, але дакладна гэтак сама яно не можа быць і пэўным паняццем абсалютнага суб’екта, а вы ўсяго толькі — як ва ўсіх іншых выпадках — выяўляе адносіны ўнутраных з’яваў да іх невядомага суб’екта. Аднак гэтая ідэя (вельмі прыдатная, як рэгуляцыйны прынцып, для таго, каб цалкам знішчыць усялякія матэрыялістычныя тлумачэнні ўнутраных з’яваў нашае душы) праз зусім натуральнае непаразуменне стварае нагоду для таго, каб выстаўляць пэўны надта ілюзорны аргумент, што схіляе нас да вывадаў адносна прыроды нашай думаючай істоты з быццам бы пазнання таго, што ў ёй ёсць субстанцыяльным, калі толькі веданне гэтае прыроды знаходзіцца цалкам па-за межамі досведу ва ўсёй яго суцэльнасці. § 47 Няхай, аднак, гэтая самасць, што мысліць — як агюшні суб’ект мыслення, які ўжо немагчыма сабе ўяўляць як прэдыкат нейкай іншай рэчы — называецца таксама субстанцыяй; але гэтае паняцце будзе зусім пустым і без ніякіх наступстваў, калі мы не здолеем давесці, што *Калі 6 уяўленне аперцэпцыі — я — было паняццем, праз якое піто-кольвечы думалася 6, тады яно магло б ужывацца ў якасці прэдыката іншых рэчаў альбо ўтрымоўваць у сабе гэткія прэдыкаты. Вось жа, я ёсць не чым іншым, як пачуццём існавання, якому не спадарожнічае аніякае паняцце, а ўсяго толькі ўяўленнем таго, да чаго адносіцца ўсялякае мысленне як прыналежнасць (relatione accidentis). яго характарызуе прэдыкат пастаяннасці — г. зн., тое, што робіць паняцце субстанцыі плённым у досведзе. Аднак пастаянства ніколі не магчыма давесці з паняцця субстанцыі як рэчы самой у сабе, а гэта магчыма зрабіць выключна адносна досведу. I эта было досыць поўна паказана ў першай аналогіі досведу («Крытыка чыстага розуму», раздзел пра аналогіі); і калі нехта з гэтым доказам не згодны, дык няхай ён сам спраўдзіць толькі, ці ўдасца яму, грунтуючыся на паняцці суб’екта, які сам ужо не ёсць прэдыкатам нейкай іншай рэчы, давесці, іпто яго існаванне цалкам пастаяннае, што ён не можа ўзнікнуць альбо знішчыцца сам праз сябе, ані нраз якуюкольвечы натуральную прычыну. I эткага кшталту сінтэтычныя тэзы a priori ніколі не могуць быць даказаныя самі сабою. Але толькі ў дачыненні да рэчаў як нрадметаў мажлівага досведу. § 48 Вось жа, калі мы хочам на падставе паняцця душы як субстанцыі рабшь вывад наконт яе пастаяннасці, дык гэта можа мець значэнне для яе толькі ў дачыненні да мажлівага досведу, а не стасавацца да яе як да рэчы самой у сабе, па-за ўсялякім мажлівым досведам. Але суб’ектыўнай умоваю любога нашага мажлівага досведу ёсць жыццё — значыць, магчыма рабіць вывады толькі датычна пастаянства душы ў жыцці; бо смерць чалавека ёсць канцом усялякага досведу, а таму і таксама душы як прадмета досведу, калі толькі не будзе даведзена супрацьлеглае, пра што, уласна, тут і стаіць пытанне. Гэткім чынам, можна даказаць настаяннасць душы пры жыцці чалавека (ад гэтага даказвання мы, вядома, будзем пазбаўленыя), а не пасля яго смерці (а гэта, уласна, нам і трэба), і тое на той агульнай падставе, што, калі паняцце субстанцыі павінна ўважацца за неабходна звязанае з паняццем пастаяннасці, дык гэта магчыма толькі паводле прынцыпу мажлівага досведу і, адпаведна, толькі ў дачыненні да досведу*. *Напраўду, надта дзіўна, што метафізікі заўсёды гэтак бесклапотна прапускалі прынцып пастаяннасці субстанцый. ніколі нават не спрабуючы яго даказаць; напэўна, таму, што як толькі яны даходзілі да паняцця субстанцыі, у іх узнікала адчуванне адсутнасці якіх-кольвечы доказаў. Звыклая развага, цудоўна ўсведамляючы, што без гэтага дапушчэння не ёсць магчымым аніякае злучэнне адчуванняў у адным досведзе, кампенсавала гэтую хібу пэўным пастулатам; бо з самога досведу ніколі немагчыма вывесці гэты прынцып § 49 1 аго, што нашым вонкавым успрыманням не толькі адпавядае, але і павінна адпавядаць нешта сапраўднае, што знаходзіцца па-за намі, таксама ніколі не можна выказаць як повязь рэчаў саміх у сабе, а толькі з дапамогаю досведу. Гэта сведчыць якраз пра наступнае: тое, што нешта існуе ў эмпірычны спосаб па-за намі, а менавіта як з’ява ў прасторы, можна зусім добра давесці; бо мы не маем дачынення з іншымі прадметамі, акрамя тых, што належаць да мажлівага досведу, менавіта, таму, што яны не могуць быць нам дадзеныя ў ніякім досведзе і, гэткім чынам, для нас не існуюць. Эмпірычна па-за мною ёсць тое, што я бачу ў прасторы; а паколькі прастора разам з усімі з’явамі, што ёсць у ёй, належыць да ўягўленняў, повязь якіх паводле досведных законаў даказвае іх аб’ектыўную сапраўднасць дакладна гэтаксама, як повязь з’яваў унутранага пачуцця даводзіць сапраўднасць маёй душы (як прадмета ўнутранага пачуцця); гэтак праз вонкавы досвед я ўсведамляю сапраўднасць целаў як вонкавых з’яваў у прасторы — гэтаксама як праз унутраны досвед я ўсведамляю існаванне маёй душы ў часе; бо і душу маю, як прадмет унутранага пачуцця, я пазнаю праз з’явы, што ствараюць мой унутраны стан; а сутнасць сама ў сабе, што ляжыць у падмурку гэтых з’яваў, мне невядомая. Ідэалізм Дэкарта, гэткім чынам, ад- часткова таму, што досвед не можа ісці ўслед за матэрыямі (субстанцыямі) ва ўсіх іх зменах і распадах, каб можна было сцвердзіць, што рэчыва ніколі не ўбывае, а часткова таму, што гэты прынцып утрымоўвае ў сабе неабходнасць, якая заўсёды ёсць энакам апрыёрнасш. Вось жа, метафізікі адважна ўжылі гэты прынцып датычна паняцця душы як субстанцыі і зрабілі выснову пра яе неабходным яе працяг пасля с.мерці чалавека (балазе простасць гэтае субстанцыі, выведзсная з непадзельнасці свядомасці, як бы засцерагала яе ад знішчэння праз распад). Калі 6 яны знайшлі аўтэнтычную крыніцу гэтага прынцыпу што, аднак, вымагала б доследаў нашмат болын глыбокіх за тыя, якія яны калі-небудзь збіраліся рабіць — дык яны ўбачылі б, што гэты закон пра пастаяннасць субстанцый можа стасавацца толькі датычна досведу і таму ўжываецца да рэчаў толькі ў той ступені, наколькі яны пазнаюцца і звязваюцца з іншы.мі ў досведзе, а ніколі не могуць стасавацца да іх безадносна да мажлівага досведу — таму ён не можа быць ужыты датычна таксама душы пасля смерці. рознівае толькі вонкавы досвед ад сну, і заканамернасць, як крытэр праўдзівасці першага, ад адсутнасці ўпарадкаванасці і фальшывай уяўнасці апошняга. У абодвух выпадках ён мае на ўвазе прастору і час як умовы тут-быцця прадметаў і задае толькі пытанне, ці напраўду знаходзяцца ў прасторы тыя прадметы вонкавых пачуццяў, якія мы наяве змяшчаем у нрасторы; гэтаксама як у часе сапраўды існуе прадмет унутранага пачуцця — душа; г. зн., пытаецца, ці досвед мае пры сабе надзейныя крытэрыі, што адрозніваюць ягог ад мроі. Вось жа, тут сумненні лёгка развейваюцца і мы ў штодзённым жыцці іх заўсёды развейваем праз тое, што даследуем повязь з’яваў наводле агульных законаў досведу, і калі уяўленне вонкавых рэчаў застаецца ў поўнай згодзе з імі, мы не можам сумнявацца ў тым, што яно прэзентуе сапраўдны досвед. 1 аму, паколькі з’явы разглядаюцца як з’явы толькі паводле іх повязі ў досведзе, матэрыяльны ідэалізм вельмі лёгка зводзіцца на нішто; тое, што па-за намі (у прасторы) існуюць целы, ёсць таксама пэўным досведам, як і тое, што я сам існую паводле ўяўлення ўнутранага пачуцця (у часе); бо паняцце па-за намі значыць толькі існаванне ў прасторы. Паколькі, аднак, «я» ў снверджанні «я ёсць» абазначае не толькі прадмет унутранага нагляднага ўяўлення (у часе), але таксама і рэч саму ў сабе, што ляжыць у падмурку гэтай з’явы — то на пытанне, ці напраўду целы (як з’явы вонкавага пачуцця) існуюць па-за маімі думкамі ў прыродзе як целы, без ваганняў можна адказаць адмоўна; у гэткі самы спосаб трэба адмоўна адказаць і на пытанне, ці існую я сам як з ява ўнутранага пачуй,ця (душа паводле эмпірычнай псіхалогіі) у часе па-за маім уяўленнем у часе. Гэткім чынам, усё, як толькі яно набывае сваё сапраўднае значэнне, вырашаецца і робіцца праўдзівым. Фармальны ідэалізм (які звычайна я называю трансцэндэнтальны.м) насамрэч зводзіць на нішто ідэалізм матэрыяльны, альбо картэзіянскі. Бо, калі прастора ёсць не чым іншым, як толькі формаю маёй пачуццёвасці, дык як уяўленне яна ўва мне гэтаксама сапраўдная, як і я сам, і застаецца толькі пытанне пра эмпірычную праўдзівасць з’яваў у прасторы. Калі ж гэта не так і прастора ды з явы ў прасторы ёсць нечым, што існуе па-за намі, дык усялякія крытэры досведу па-за нашым успрыманнем ніколі не здолеюць давесці сапраўднасць гэтых прадметаў па-за намі. § 50 II. Касмалагічная ідэя («Крытыка», раздзел пра антпыноміі) Гэты прадукт чыстага розуму ў яго трансцэндэнтным ужытку ёсць яго самым дзіўным феноменам, які сярод іншых мае наймацнейшае ўздзеянне, абуджаючы філасофію з яе дагматычнае дрымоты й схіляючы яе да нялёгкага занятку крытыкай розуму. Я называю гэтую ідэю касмалагічнаю з тае прычыны, што яна бярэ свой аб’ект толькі ў сваім пачуццёвым свеце — і не патрабуе ніякага іншага свету, акрамя таго, прадмет якога ёсць аб’ектам пачуццяў і ў гэткай ступені ёсць эндэмічнаю і нетрансцэндэнтнаю, а ў выніку дагэтуль яшчэ не ёсць ідэяй; наадварот, думаць душу як простую субстанцыю ўжо значыць дакладна тое самае, што думаць пэўны прадмет (простае), які пачуцці сабе аніяк не могуць уявіць. Незалежна ад гэтага, касмалагічная ідэя нашырае повязь абумоўленага з яго ўмоваю (што можа быць матэматычным альбо дынамічным) нагэтулькі, што досвед ніколі нс можа з ёю зраўняцца, а таму з увагі на гэты пункт яна ёсць заўсёды пэўнай ідэяй, прадмет якой ніколі не можа быць адэкватна дадзены ў якім-кольвечы досведзе.