КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
раць Клеанта ў сваіх дыялогах), у якасці неабходнае гіпотэзы, будзе дапушчанае дэістычнае паняцце праістоты, у якім гэтая істота думаецца праз выключна анталагічныя прэдыкаты — субстанцыі, прычыны й г.д, (а гэта рабійь неабходна, паколькі розум, змушоны да дзеяння ў пачуццёвым свеце самімі толькі ўмовамі, якія зноў-такі ёсць абумоўленымі, не можа без гэтага мець аніякага задавальнення; і што таксама належным чынам можна рабіць, не трапляючы ў антрапамарфізм, які пераносіць прэдыкаты з пачуццёвага свету на зусім адрозную ад гэтага свету істоту, прытым тыя анталагічныя прэдыкаты ёсць простымі катэгорыямі, якія хоць і даюць ніякага пэўнага вызначанага, але таксама і абмежаванага ўмовамі пачуццёвасці, паняцця пра найвышэйшую істоту); — вось жа, мы без перашкод датычна гэтае істоты прэдыкаваць каўзадьнасць праз розум у дачыненні да свету і ў гэткі спосаб перайсці да тэізму, не будучы пры гэтым змушаным да прыпісвання ёй самой у сабе таго розуму як належнай ёй уласцівасці. Бо, што да першай праблемы, дык адзіным мажлівым шляхам давесці ўжытак розуму у пачуццёвым свеце, у дачыненні да ўсялякага мажлівага досведу, да найвышэйшае ступені згоды з самім сабою — гэта прызнаць зноў-такі найвышэйшы розум за прычыну ўсіх повязяў на свеце; гэткі прынцып павінен быць для яго наогул выгодным, але нідзе і ніяк не можа пашкодзіць яму ў яго натуральным ужытку; а па-другое, тут розум не пераносіцца як уласцівасць на праістоту саму ў сабе, а толькі на яе стасунак датычна пачуццёвага свету; гэткім чынам, мы цалкам пазбягаем антрапамарфізму. Бо тут разглядаецца толькі прычына разумовай формы, якая паўсюдна сустракаецца на свеце, і хоць найвышэйшай істоце, наколькі яна ўтрымоўвае ў сабе падставу гэтай разумовай формы свету, прыпісваецца розум, але толькі паводле аналогіі, г. зн., наколькі гэты выраз паказвае толькі на стасункі, якія існуюць паміж невядомай нам найвышэйшаю прычынай і светам, каб вызначыць у ім усё ў найвышэйшай ступені разумна. Праз гэта робіцца так, што ўласцівасцю розуму мы карыстаемся не дзеля таго, каб думаць Бога, а каб думаць свет у гэткі спосаб, што ёсць неабходны, каб у дачыненні да яго мець мажліва найбольшы ўжытак розуму паводле аднаго нрынцыпу. Праз гэта мы прызнаём, што найвышэйшая істота зусім не паддаецца доследам што да таго, чым яна ёсць сама ў сабе, і нават не можа быць думаная ў пэўны спосаб; і гэта нам перашкодзіць рабіць трансцэндэнтны ўжытак з нашых паняццяў пра розум з на- шых паняццяў пра розум як дзейную прычыну (праз волю), каб вызначаць боскую прыроду тымі ўласцівасцямі, што заўсёды бяруцца з чалавечай прыроды, прытым мы б губляліся ў грубых альбо і мройлівых паняццях; а з іншага боку, гэта перашкодзіць нам напаўняць бачанне свету гіперфізічнымі тлумачэння.мі, адііаведна нашым, перанесеным на Бога паняццям пра чалавечы розум — і адхіляць ад праўдзівага прызначэння, паводле якога прыродазнаўства мусіць быць вывучэннем чыстай прыроды з дапамогай розуму, а не амбіцыйным вывядзеннем з’яваў прыроды з найвышэйшага розуму. Нашым слабым паняццям будзе адпавядаць адгіаведны выраз: мы думаем сабе свет, як быуцам ён паводле свайго тут-быцця і ўнутранага прызначэння паходзіць з найвышэйшага розуму, дзякуючы чаму мы часткова пазнаём якасць, уласцівую самому свету, не прэтэндуючы, аднак, на тое каб вызначаць уласцівасць яго прычыны самой у сабе; a часткова, з іншага боку, мы мяркуем надставу гэтае якасці (разумовае формы свету) у стасунку найвышэйшае прычыны да свету, не знаходзячы пры гэтым дастатковым свету самога ў сабе*. У гэткі спосаб цяжкасці, што, здаецца, процістаяць тэізму, знікаіоць, дзякуючы таму, што з тэзаю Юма наконт таго, каб ужытак розуму дагматычна не выганяць па-за абшар усялякага мажлівага досведу, злучаная зусім адрозная ад яе тэза, якой не ўгледзеў Юм, а менавіта: абшар мажлівага досведу не павінен разглядацца як штосьці такое, што абмяжоўвала б сябе ў вачах нашага розуму. Крытыка розуму тут вызначае сапраўдны сярэдні шлях паміж дагматызмам, з якім змагаўся Юм, і скептыцызмам, які ён, у сваю чаргу, імкнуўся ўвесці,— сярэдні шлях, не падобны да іншых сярэдніх шляхоў, што выбіраюцца як бы механічна (беручы штосьці з аднаго, штосьці з другога) і нікога нічому лепшаму не навучаюць, але такі сярэдні шлях, які можна дакладна вызначыць паводле прынйыпаў. *Я сказаў 6ы: каўзальнасць найвышэйшае прычыны ёсць тым самым у дачыненні да свету, чым чалавечы розум ёсць у дачыненні да сваіх штучных стварэнняў. Пры гэтым прырода найвышэйшае прычыны эастаецца мне невядомаю; я толькі параўноўваю вядомае мне дзеянне (сусветны парадак) і яго разумнасць з вядомымі мне дзеяннямі чалавечага розуму і таму называю тую прычыну розумам, не надаючы ёй праз гэта ані таго, што я разумею пад гэтым выразам у чалавеку, ані чагосьці іншага, мне вядомага, у якасці яго ўласцівасці. § 59 На пачатку гэтае заўвагі я карыстаўся пачуццёвым вобразам мяжы, каб вызначыць абсяп розуму ў дачыненні да вызначанага для яго ўжытку. Пачуццёвы свет утрымоўвае толькі з’явы, што не ёсць рэчамі самімі ў сабе (ноўменамі); а гэтыя апошнія павінны быць развагаю менавіта таму, што яна прызнае прадметы досведу за простыя з’явы. У нашым розуме ахопленыя і тыя, і другія, і паўстае пытанне: як дзейнічае розум, каб абмежаваць развагу адносна абедзвюх сфераў? Досвед, які ўтрымоўвае ўсё, што належыць да пачуццёвага свету, не абмяжоўвае сам сябе; ён ад кожнай абумоўленай рэчы даходзіць да іншай гэтаксама абумоўленай рэчы. Тое, што мусіць абмяжоўваць досвед, павінна знаходзіцца цалкам па-за яго межамі, і гэта ёсць абшарам чыстых развагавых сутнасцяў. Але што да вызначэння прыроды гэтых развагавых сутнасцяў, дык гэтая прастора ёсць для нас пустою, і гэткім чынам, калі мець на ўвазе дагматычна вызначаныя паняцці, дык мы не можам выйсці па-за межы абшару мажлівага досведу. Паколькі, аднак, сама мяжа ёсць нечым станоўчым, прыналежным ад таго, што ляжыць унутры яе, як і да прасторы, што знаходзіцца па-за гэтым абшарам, дык гэта ёсць сапраўдным пазітыўным пазнаннем, даступным розуму толькі тады, калі ён пашыраецца да гэтае мяжы, не спрабуючы, аднак, яе перасягнуць, бо там ён знойдзе перад сабою толькі пустую прастору, у якой ён хоць і можа думаць формы рэчаў, але аніяк не самі рэчы. Але абмежаванне абшару досведу нечым такім, што па-за гэтым ёсць невядомым для розуму, уяўляе сабою ўсё-такі пэўнае пазнанне, нраз якое розум, не заключаны ўнутры пачуццёвага свету, але і не прымроены па-за яго межамі, абмяжоўваецца тым, што прыпадае веданню мяжы, а менавіта стасункамі таго, што знаходзіцца па-за ёю, да таго, што ўтрымоўваецца ўнутры яе. Натуральная тэалогія ёсць якраз такім паняццем на мяжы чалавечага розуму, бо ён бачыць сябе змушаным звярнуцца да ідэі найвышэйшае істоты (а ў практычным дачыненні таксама да ідэі інтэлігібельнага свету) не дзеля таго, каб вызначаць што-небудзь датычна гэтай чыста развагавай сутнасці, а значыць, па-за межамі пачуццёвага свету, але каб толькі скіроўваць свой уласны ўжытак унутр гэтага свету паводле прынцыпаў найбольшага (як тэарэтычнага, гэтак і практычнага) адзінства; і дзеля гэтае патрэбы ўжываецца дачыненне свету да самастойнага розуму, як прычыны ўсіх гэтых повязяў, прычым найвышэйшая істота не мусіць выдумляцца, але паколькі па-за пачуццёвым светам неабходна ёсць нешта, ніто думаецца толькі чыстаю развагай, дык у гэткі спосаб яно мае быуь вызначаным, хоць, вядома, толькі паводле аналогіі. Гэткім чынам, застаецца наша выказаная вышэй тэза, якая ёсць вынікам усёй крытыкі: «што розум з дапамогаю ўсіх сваіх прынцыпаў a priori ніколі не вучыць нас ні пра што іншае, як толькі пра прадметы мажлівага досведу, а што да іх, уласна, дык толькі пра тое, што можна спазнаць у досведзе»; аднак гэтае абмежаванне не замінае розуму даводзіць нас да аб’ектыўнае мяжы досведу, а менавіта да дачынення да таго, што само не можа быць прадметам досведу, але павінна служыць яго найвышэйшаю падставаю, прытым вучачы нас не пра нешта само ў сабе, але ў дачыненні да свайго ўласнага поўнага і звернутага да найвышэйшых мэтаў ужытку ў сферы мажлівага досведу. У гэтым, уласна кажучы, палягае ўся тая карысць, якой мы можам сабе зычыць у разумны сіюсаб і якой мы не без прычыны можам быпь задаволеныя. § 60 Гэтак мы дакладна прэзентавалі метафізіку, як яна напраўду дадзеная у прыроднай здольнасці чалавечага розуму, а менавіта ў тым, што стварае істотную мэту яе апрацавання, паводле яе суб’ектыўнай мажлівасці. Аднак паколькі мы пры гэтым знайшлі, што той чыста натуральны ўжытак гэткае здольнасці нашага розуму, калі ён не закілзаны й утрыманы ў абсягах праз дысцыііліну, мажлівую толькі дзякуючы навуковай крытыцы, ублытвае нас у перабольшаныя, часткова толькі ўяўныя, часткова нават супярэчлівыя паміж сабою дыялектычныя вывады, а, акрамя таго, гэтая мудрагелістая метафізіка ні ў чым не спрычыняецца да развіцця пазнання прыроды, а нават яму і шкодзіць, дык усё адно застаецца вартая доследу задача знайсці тыя натуральныя мэты, да якіх можа імкнуцца ў нашым розуме гэтая здольнасць да трансцэндэнтальных паняццяў, бо ўсё, што знаходзіцца ў прыродзе, павінна ад пачатку імкнуцца да нейкай карыснай мэты. I эткі дослед насамрэч няпросты; і я прызнаю: тое, што я магу пра гэта сказаць, ёсць адно толькі дапушчэннем, як і ўсё, што датычыць першых мэтаў прыроды; але ў гэтым выпадку мне дазволена гэтак рабіць, бо пытанне закранае не аб’ектыўную праўдзівасць метафізічных высноў, а прыродную здольнасць рабіць гэткія высновы, a значыць, яно знаходзіцца па-за сістэмай метафізікі, у антрапалогіі. Калі я параўноўваю ўсе трансцэндэнтальныя ідэі, што ўсе разам складаюць уласную задачу прыроднага чыстага розуму, якая змушае яго накінуць простае вывучэнне прыроды й выйсці па-за межы любога мажлівага досведу і ў гэтым імкненні здзейсніць тую рэч (хай гэта будзе веданне альбо мудралюбства), што называецца метафізікай, дык пры разглядзе гэтых ідэяў я пачынаю ўсведамляць, што гэтая прыродная здольнасць скіраваная на тое, каб вызваліць наша паняцце ад кайданоў досведу і абмежаваных абсягаў простага вывучэння прыроды хоць бы нагэтулькі, каб наш розум мог убачыць перад сабою адкрыты абшар, які ўтрымоўвае адны прадметы для чыстае развагі, недасяжныя ні для якай пачуццёвасці; і гэта не дзеля таго, каб спекуляцыйна імі займацца (бо мы не маем грунту, на які можна было б паставіць нагу ), а дзеля таго, што практычныя прынцыпы, не знаходзячы гэткай прасторы для свайго неабходнага чакання і надзеі, не маглі б пашырыцца да тае ўсеагульнасці, якой неабходна патрабуе розум з гледзішча маралі.