КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
98 „non si vuol capire, che essa abbia a dirigere il lavoro unionistico tra gli ucraini e bianco-russi in Polonia, che non hanno niente da fare colla Russia". паступова ўвесь народ беларускі. Зрэштай гэта наша езуіцкая праца. Але калі гэта зьдзейсьніцца? Ня менш як за 20 гадоў. Трэба сабе ўзгадаваць маладое манашае пакаленьне і то з пакончаным дзяржаўным унівэрсытэтам. Але езуіты маюць час. Мы не жывем адным годам, ані дзеля аднаго пакаленьня. Раз узяўшыся за працу, мы яе пастараемся давесьці да канца. У Богу надзея“". Згаданы ў лісьце а. Маркел Высакінскі быў палякам, які навучыўся размаўляць па-беларуску, каб весьці пастырскую працу сярод мясцовага насельніцтва на іхняй роднай мове. Яшчэ раней іншы польскі езуіт, а. Эдуард Войтчак, у адказе на апытальнік Місійнага гуртка студэнтаў Пінскай духоўнай сэмінарыі, на якой мове трэба весьці ўнійную працу сярод беларусаў, коратка адказаў 24 красавіка 1930 г.: „Беларуская мова неабходная і яе дастаткова. Расейская мова карысная, калі нехта хоча крыху пазнаёміцца з праваслаўнай багаслоўскай літаратурай; беларускай багаслоўскай літаратуры амаль няма“. У канцы 1931 г. вярнуўся ў Альбэртын а. Антон Неманцэвіч, які побач з пастырскай працай у Сынкавіцкай парафіі пачаў выдаваць у 1932 г. часопіс Да злучэньня. Польскія ўлады зачынілі яго ў 1937 г. На пачатку 1938 г. Неманцэвіч заснаваў новы часопіс, Злучэньне, у якім, дарэчы, супрацоўнічаў іншы былы альбэртынскі малады беларус-езуіт, Вінцэнт Адамовіч. Варта прыгадаць, што падчас вайны мітрапаліт Андрэй Шаптыцкі прызначыў а. Неманцэвіча беларускім грэка-каталіцкім экзархам. Немцы арыштавалі а. Неманцэвіча, і ён памёр у турэмным шпіталі ў Менску на пачатку 1943 г. Вельмі магчыма, што айцы езуіты прыехалі ў Альбэртын з памылковымі ўяўленьнямі пра краіну і народ, які там жыве. Пазнаёміўшыся з мясцовымі абставінамі, яны зьмянілі думку. Альбэртынскія езуіты кіраваліся не палітычнымі меркаваньнямі, а пастырскімі. За гэта яны мелі прыкрасьці ад польскіх уладаў і нацыяналістычнай прэсы. Аднак ім не маглі нічога зрабіць, бо ў сумнавядомым артыкуле XIX канкардату гавары- 99 Арыгінал ліста ў Бібліятэцы Ф. Скарыны ў Лёндане. лася пра забарону ўжываць іншую мову, апрача польскай, толькі ў лацінскім абрадзе, а пра ўсходні абрад там не было згадкі. Мусіць, Ялбжыкоўскі не хацеў усходняга абраду ў сваёй дыяцэзіі ў тым ліку і з гэтых прычынаў, бо, адрозна ад „лаціньнікаў11, ён ня мог забараніць „усходнікам" карыстацца беларускай моваю. Пры нагодзе варта згадаць езуітаў у Пінску, пра якіх а. Абрантовіч пісаў Цікоту 16 траўня 1928 г.: „Піша мне СК (Скірмунт Канстанцыя — A-H.) з Пінску, што езуіты тамтэйшыя бяруць ад яе Хрысьціянскую Думку для сваіх клерыкаў (а маюць іх 65), хаця некаторых, а бп. Зыгмунт (Лазінскі — А.Н.~) сваім не пазваляе. Казаў мне Ясь Васілеўскі (рэктар Пінскай сэмінарыі —А.Н.'), што прысылаюць 3 экз., але яны ў яго і астаюцца". Адрозна ад альбэртынскіх езуітаў, многія ўніяцкія сьвятары з праваслаўных вялі сваю працу на расейскай мове. Айцец Васіль Гапановіч, паходжаньнем беларус, у адказ на апытальнік пінскага Місійнага таварыства ў справе мовы, пісаў у красавіку 1930 г. з Зэльвянаў каля Беластока: „В Зельвянах все населенйе русское, но говорйт наместном наречйй, представляюіцем смесь русского й белорусского. Слушает й поннмает очень хорошо проповедй на языке русском“. Яшчэ ў 1921 г. а. Адам Станкевіч пісаў пра каталіцкага ўсходняга сьвятара расейца Трахіма Сямяцкага, які працаваў у Бельскім павеце, карыстаючыся выключна расейскай мовай: „Так пастаўленая справа Уніі ніколі на Беларусі не прымецца і ніколі не разаўецца, а каб і разьвілася, дык беларускаму народу ўсё роўна была б чужой і варожай"100. Гэтыя словы сталіся прарочымі што да дзейнасьці Камісіі Pro Russia. Рэч у тым, што яна ня мела на мэце дабра беларусам: іх хутчэй выкарыстоўвалі як прыладу для іншай мэты. Сьвядомыя беларусы прынцыпова не маглі яе прыняць, а несьвядомым было ўсё адно, хто іх русыфікуе. Для палякаў Унія выглядала аднолькава непрымальнай як у беларускай форме, так і ў той, якую прапаноўвала Камісія 100 Krynica, No. 9, Vilnia, 5.3.1921, s. 2. Pro Russia. Пра гэта выразна сказаў Станіслаў Мацкевіч, рэдактар польскай кансэрватыўнай віленскай газэты Slowo: „Здаецца, што сярод тых, хто кіруе (унійнай) дзейнасьцю на нашай тэрыторыі, існуе некаторае рознагалосьсе, карыстацца больш мовай расейскай ці беларускай. 3 пункту гледжаньня польскіх інтарэсаў (polskiej racji stanu) гэта ня мае амаль ніякага значэньня. Заўсёды будзе шкодна. Калі расейская мова — то будзем мець зусім не патрэбную і шкодную русыфікатарскую арганізацыю на нашых межах. Калі беларуская, то гэты ўсходні абрад станецца арганізацыяй беларускага сэпаратызму, нечым падобным да народнай царквы. Прыклад грэка-каталіцкага абраду ў Галіччыне шмат гаворыць"101. Газэта Slowo фінансава залежала ад Віленскага земскага банку. Дырэктар банку Аляксандар Мэйштовіч у сваім часе ачольваў Кіраўнічую камісію Сярэдняй Літвы, якая ставіла сабе на мэце далучыць Віленшчыну („Сярэднюю Літву“) да Полыпчы. У сярэдзіне 1920-х гг., калі пачаўся наступ на Грамаду і ўсё беларускае, ён займаў пасаду міністра юстыцыі ў польскім урадзе. Сын Аляксандра, сьвятар Валерыян Мэйштовіч, у 1926—28 гг. быў сакратаром Ялбжыкоўскага. Таму ягоныя думкі пра ўнійную дзейнасьць уяўляюць пэўную цікавасьць. У артыкуле Sprawy Unii Koscielnej (Справы царкоўнай уніі) ён зазначае, што ня будзе закранаць „найбольш плённага шляху да здабываньня праваслаўных для царкоўнай еднасьці, менавіта таго, якім ідуць каталіцкія сьвятары лацінскага абраду, прымаючы праваслаўных да лацінскай каталіцкай Царквы“. Калі ж ужо неабходна мець і ўсходні абрад, дык, пытаецца Мэйштовіч, „ці сапраўды трэба сьвятару (каталіцкаму — А.Н.\ які ідзе ў хаты, нават праваслаўныя, на Слонімшчыне ці Случчыне, мова іншая, як польская, з нашым мясцовым адценьнем, і вопратка іншая, як сутана (г. зн. вопратка лацінскага ксяндза — А.Нў? Адказ на гэтае пытаньне можа мець істотнае значэньне для Каталіцкай Царквы і Полынчы"102. Некаторыя польскія каталіцкія сьвятары, перакананыя ў вышэйшасьці лацінскага абраду, ставіліся да Уніі і ўсходняга 101 Slowo, No. 168, Wilno, 25.7.1931. 102 Slowo, No. 186, Wilno, 15.8.1930. абраду ня столькі варожа, як з паблажлівай усьмешкай. Косаўскі дэкан Фэлікс Драздоўскі пісаў а. Уладзіславу Талочку 18 сьнежня 1926 г.: „Кажаш, Уладак, што Унія — гэта стопрацэнтны каталіцызм. Ці ж я гэтаму пярэчу? Так яно і ёсьць. Нашая пачцівая плотка ёсьць стопрацэнтнай рыбай, але я ўпэўнены, што на Куцьцю хочаш лепш мець на стале судака, чым косьці і восьці плоткі <...>. Хай жа і мне будзе дазволена выбраць судака, хоць гэта зусім не перашкаджае мне верыць Венскім і Парыскім іхтыёлягам, што, не вывучыўшы плоткі, нашыя веды пра рыбы будуць няпоўнымі. Дзе ў вадзе водзяцца толькі ракі і жабы, там і плотка ў вялікай пашане". Вялікі апостал народаў сьвяты Павал пісаў: „Праўду кажу, не маню, сьведчыць мне сумленьне маё ў Духу Сьвятым, што ў сэрцы маім маю вялікі сум і боль няспынны. Я жадаў бы лепш сам быць адлучаным ад Хрыста за братоў маіх, родных целам ізраільцянаў“ (Рым. 9:1-4). Падобныя словы пра свой народ маглі б сказаць і беларускія сьвятары-адраджэнцы — Канстантын Стаповіч (паэта Казімер Сваяк), Адам Станкевіч, Язэп Германовіч (паэта Вінцук Адважны), Уладзіслаў (Уладзімер) Талочка і іншыя. Для іхУнія была ня толькі справаю таго ці іншага абраду, хоць абрадавае пытаньне мела сваю важнасьць, але і жыцьцёвай патрэбай, каб ацаліць раны душы беларускага народу, узнавіць ягоную еднасьць ня толькі вонкавую, палітычную, але і нутраную, духоўную. У гэтым яны не маглі знайсьці разуменьня, а тым больш спагады і дапамогі ані ў Папскай Камісіі Pro Russia, ані ў польскіх сьвецкіх і духоўных уладаў. Калі ідзе пра камісію, дык даволі сумнеўна, ці наогул яна прызнавала існаваньне беларусаў як асобнай нацыі. 3 іншага боку, польскія ўлады імкнуліся пашырыць і ўмацаваць польскасьць на „крэсах“ за кошт беларускага насельніцтва і перашкодзіць усялякім праявам беларускага нацыянальнага і рэлігійнага адраджэньня. Харбін, Харбін... Як ужо згадвалася, у ліпені 1927 г. новым генэралам марыянаў стаў летувіс Францішак Бучыс (1872—1951) — блізкі супрацоўнік Матулевіча і ягоны калега са школьных гадоў. Аднак, адрозна ад Матулевіча, які меў шырокі пастырскі досьвед, Бучыс быў перадусім навукоўцам. Ад 1902 да 1916 гг. ён займаў пасаду прафэсара фундамэнтальнага багаслоўя, а ад 1912 г. — інспэктара (віцэ-рэктара) Пецярбургскай рыма-каталіцкай духоўнай акадэміі. 1917—21 гг. ён правёў у ЗША сярод летувіскай дыяспары. Вярнуўшыся ў незалежную Летуву, стаў прафэсарам, дэканам і нарэшце рэктарам Летувіскага нацыянальнага ўнівэрсытэту ў Коўне. Жыўшы доўгі час у Пецярбургу, Бучыс захапіўся ідэяй „навяртаньня" Расеі. Гэтая думка не пакідала яго праз усё жыцьцё103. Калі паўстала Камісія Pro Russia, Бучыс адчуў у ейным кіраўніку свайго аднадумца, а Дэрбіньі займеў паслухмянага памочніка. Бучыс так ніколі і не ўсьвядоміў, што беларусы — гэта асобная нацыя. Дарадца польскай амбасады ў Ватыкане Станіслаў Янікоўскі ў гутарцы з Бучысам 3 сьнежня 1930 г. зьвярнуў увагу на тое, што назва „Камісія для Расеі“ не зусім адпаведная, бо гэтая камісія займалася справамі ня толькі расейцаў, але таксама беларусаў, украінцаў і іншых. Бучыс у адказ 103 Ужо біскупам у лісьце да біскупа Падляскага Гэнрыка Пшазьдзецкага ад 14 лістапада 1930 г. Бучыс піша: „Хоць Літва была пад расейскім ярмом 130 гадоў, і хоць на працягу гэтага часу яна зазнала шмат болю, я, аднак, прымаю на сябе ўсе абавязкі расейскага патрыёта <...>. Я сам доўга быў за мяжою, і таму сумяшчэньне патрыятызму прыроднага і набытага стала перад маім сумленьнем як пытаньне маральнае. Гэтае пытаньне стаіць таксама перад місіянэрамі, якія едуць у чужыя краіны не як супрацоўнікі захопнікаў, але як вестуны «вангельля Хрыстовага. Такім быў сьв. Аўгустын у Англіі, сьв. Баніфацы ў Нямеччыне, сьв. Войцех у Прусіі, сьв. Гэнрык у Фінляндыі і вельмі шмат іншых. Дзякуючы таму, што гэтыя вялікія людзі добра адчулі, а можа і зразумелі свае абавязкі датычна народу, якому яны абвяшчалі Хрыста, гісторыкі гэтага народу залічылі іх да ліку ягоных найбольш карысных патрыятычных дзеячоў, хоць паводле нараджэньня яны да яго не належалі“.