Птушкі з пакінутых гнёздаў
Алесь Марціновіч
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 248с.
Мінск 2015
Стваральнік жа тэорыі адноснасці, у чым таксама наўрад ці хто сумняваецца, знакаміты нямецкі і амерыканскі фізіктэарэтык Альберт Эйнштэйн. Праўда, аддаючы належнае яму, многія і не здагадваюцца, што гэтая фізічная тэорыя прасторы і часу ў іх сувязі з матэрыяй і законамі руху, мае дзве разнавіднасці — спецыяльную і агульную. Заснавальнікам жа спецыяльнай тэорыі адноснасці з’яўляецца не толькі Эйнштэн, а і нідэрландскі фізіктэарэтык Хендрык Антон Лорэнц, французскі матэматык, фізік, астраном Жуль Анры Пуанкарэ і нямецкі матэматык і фізік Герман Мінкоўскі. I толькі лічаныя адзінкі з тых, хто чуў пра гэтую унікальную тэорыю, могуць з усёй пэўнасцю сказаць, што Мінкоўскі — ураджэнец этнічнай Беларусі.
А нарадзіўся ён 22 чэрвеня 1864 года ў Аляксотах, што знаходзіліся непадалёку ад Коўна (сёння гэта Каўнаскі павет Літвы). Выхоўваўся ў яўрэйскай сям’і, у якой цанілі веды, а таму вельмі ўзрадаваліся, заўважыўшы, што Герман з малых гадоў ахвочы да іх. Рана выявіў і матэматычныя здольнасці. Калі хлопчыку споўнілася восем гадоў,
294
бацькі павезлі яго ў Германію і ў кастрычніку 1872 года аддалі ў адну з гімназій Кёнігсберга. Герман хутка стаў не толькі адным з лепшых гімназістаў. Выкладчыкі заўважылі, што звычайная праграма стрымлівае развіццё яго здольнасцей і дазволілі навучацца па індывідуальнай. Мінкоўскі змог здаваць экзамены па некаторых прадметах, не чакаючы, пакуль іх пачнуць вывучаць аднакласнікі, і закончыў гімназію паскорана, ва ўзросце пятнаццаці гадоў, яшчэ больш засведчыўшы, што мае вялікія схільнасці да матэматыкі.
Гэта і вызначыла яго далейшы шлях. Вясной 1880 года ён паступіў у Кёнігсбергскі універсітэт. У гэтай вышэйшай навучальнай установе тады выкладалі многія вядомыя вучоныя. Яны адразу звярнулі ўвагу на дапытлівага студэнта, які схопліваў усё на ляту і пры гэтым праяўляў здзіўляючую самастойнасць у мысленні, не абмяжоўваючыся пры рашэнні матэматычных задач варыянтамі, што прапаноўваліся імі. А чаго варты, даказаў ужо праз некалькі месяцаў, калі першакурснікам прапанавалі складанае заданне, паспяхова справіцца з якім маглі нават далёка не ўсе студэнты старэйшых курсаў. Мінкоўскі ж, не зважаючы, што «арэшак» моцны і сямутаму з яго сяброў не па зубах — гэта было бачна па тым, як некаторыя з іх няўцямна пазіралі па баках, быццам шукаючы падтрымкі, іншыя ў роспачы моршчылі лоб, у думках «пракруціў» магчымыя варыянты і, выбраўшы правільны, занатаваў рашэнне ў сшытку. За тое, што паспяхова справіўся з адказным заданнем, атрымаў заслужаную ўзнагароду — грашовую прэмію.
Пасля гэтага аўтарытэт яго на курсе стаў відавочным. A падмацаваў яго Мінкоўскі праз год пасля паступлення ва універсітэт, калі Парыжская акадэмія навукувесну 1881 rofla аб’явіла конкурс на рашэнне задачы ао раскладанні ліку на суму пяці квадратаў. Гэтае заданне было нашмат больш складаным за тое, з якім сутыкнуўся ў першым семестры. Дый сапернікаў набралася куды больш, пры тым не з аднаго Кёнігсбергскага універсітэта.
Сярод удзельнікаў гэтага матэматычнага спаборніцтва Герман быў самым маладым: яму, як вядома, не споўнілася яшчэ і семнаццаці гадоў. Аднак узрост перашкодай не стаў, бо Мінкоўскі на гэты час, займаючыся, як і ў гімназіі, паскорана, абганяў вучэбную праграму, паспеў авалодаць алгебраічнымі і іншымі метадамі рашэння задач, да якіх многія ўдзельнікі конкурсу толькі падступаліся. А яшчэ,
295
што таксама важна, ён быў матэматыкам па прызванні, а гэта значыць, не толькі глыбокае веданне матэрыялу, асноўных законаў спрыяла яму, а і тое, што праяўляецца як бы інтуітыўна, калі чалавек увесь напоўнены чымсьці важным, па сутнасці, жыве ім. У матэматыцы ён бачыў свайго роду паэзію, не зважаючы, што там, дзе, здавалася б, адны сухія лікі, розныя тэрміны, паэзіі не можа быць месца. Але паэзія жыла ў ім, напаўняла ягоную душу і на хвалі таго ўзрушэння, якое апанавала яго, калі знайшоў адказ на пастаўленыя ў задачы пытанні, напісаў: «Нішто не цудоўна, апроч ісціны, адна ісціна цудоўная», якія і паставіў у якасці загалоўка да рашэння конкурснай работы.
Арганізатары конкурса, пазнаёміўшыся з матэрыяламі, што паступілі пасля правядзення конкурсу, аднагалосна прысудзілі Вялікі прыз Парыжскай акадэміі Мінкоўскаму. Так імя яго ўпершыню паўстала на слыху ў соцень людзей. Праўда, знайшліся не толькі тыя, хто шчыра радаваўся поспехам дагэтуль нікому невядомага студэнта. Каб жа нядобразычліўцы былі ў студэнцкім асяродку — яшчэ паўбяды. Рашэнне журы конкурсу не спадабалася парыжскім шавіністам. Яны не абмежаваліся тым, што накіравалі шэраг абуральных лістоў у акадэмію, а і выкарысталі гэтаксама варожа настроены друк. Агрэсіўныя выпады з’явіліся на старонках асобных парыжскіх газет. Hi ў чым не вінаватаму Мінкоўскаму нямала перапала. У абарону яго мусілі выступаць вядомыя французскія вучоныя акадэмікіматэматыкі Жазеф Бертран і Каміл Жардан. Жардан параіў не толькі не звяртаць ніякай увагі на ўсю гэтую валтузню, вартую лепшага прымянення, а і параіў: «Працуйце, калі ласка, каб стаць выдатным матэматыкам».
Гэтае спачуванне знакамітага вучонага, а яшчэ больш парады Жардана сталі для Мінкоўскага не толькі маральнай падтрымкай, а і пераканалі, што трэба верыць у сваю шчаслівую матэматычную зорку. Такія людзі, як Жардан, словамі не кідаюцца, і ён не зза звычайнай павагі прамовіў «каб стаць выдатным матэматыкам». Значыць, сапраўды верыць у тое, што ён, Герман, на многае здатны і многага пры карпатлівай працы зможа дасягнуць.
У Кёнігсбергскім універсітэце Мінкоўскі вучыўся пяць семестраў, яшчэ тры працягваў вучобу ў Берлінскім універсітэце. I ў Кёнігсбергу, і ў Берліне яму шанцавала на выкладчыкаў. У абодвух выпадках гэта былі адначасова і выдатныя педагогі, і не менш выдатныя вучоныя. Яны
296
беражліва апякалі талент свайго таленавітага студэнта, дапамагалі яму, калі з’яўлялася ў тым неабходнасць, і шчыра радаваліся за яго поспехі, быццам за свае ўласныя. А яшчэ спрыялі, каб мэтанакіравана займаўся навуковай дзейнасцю, бо разумелі, што ў яго вялікая будучыня.
Мінкоўскі стараўся апраўдаць давер выкладчыкаў. He было семінара, на якім бы ні выступаў. З’яўляўся нязменным удзельнікам пасяджэнняў студэнцкіх навуковых таварыстваў, на якіх заўсёды праяўляў вялікую актыўнасць. На старэйшых курсах акрэсліў і кола сваіх асноўных даследчыцкіх інтарэсаў А звязаны яны былі з тэорыяй лікаў, на той час адной з самых маладых галін матэматыкі.
Узнікненне гэтай тэорыі адрознівалася ад з’яўлення іншых дакладных навук, а таксама пэўных навуковых падыходаў. Геаметрыя, для прыкладу, узгадавалася на глебе практычных запатрабаванняў. Аналіз выклікалі імкненні спасцігнуць працэсы прыроды. Тэорыю ж лікаў нарадзіла ўпэўненасць, што паняцце ліку, якое было дагэтуль, з’яўлялася ўсяго толькі дапаможным сродкам, а тыя заканамернасці, якія хаваліся ў ім, уяўлялі для даследчыка аб’ект пазнання, раўназначны прыродзе і яе законам. Падобная недапрацаванасць адкрывала вялікія перспектывы, не кажучы аб тым, што кожны, хто прагне нейкага адкрыцця, з задавальненнем мог ступаць па цаліку.
Ён жа адкрыццямі жыў яшчэ з моманту ўдзелу ў конкурсе, арганізаваным Парыжскай акадэміяй. Перакананне: «Нішто не цудоўна, апроч ісціны...» паскарала напорыстасць даследчыцкіх памкненняў, накіроўваючы іх у жыццядайнае рэчышча. А калі ёсць усе перадумовы, дык вынікаў доўга чакаць не даводзіцца. Ужо ў 1885 годзе Мінкоўскі паспяхова абараніў дысертацыю, і яму была прысвоена навуковая ступень доктара.
Безумоўна, гэтая ўвага з боку выкладчыкаў універсітэта не прайшла бясследна. У далейшым і сам, як мог, падтрымліваў маладыя дараванні, будучы перакананым, што якім бы значным талент ні быў, без належнай атмасферы, своечасовай падтрымкі ён ніколі не зможа належным чынам раскрыцца. Гэта таксама былі ўрокі, атрыманыя ім у час вучобы, якіх ён нязменна прытрымліваўся на працягу ўсяго жыцця, калі займаўся не толькі навуковай, а і педагагічнай дзейнасцю.
А пачаў выкладчыцкую працу ў 1887 годзе дацэнтам філасофскага факультэта Бонскага універсітэта, з 1892га
297
ў гэтай вышэйшай навучальнай установе быў экстраардынарным прафесарам. Праз тры гады вярнуўся ў Кёнігсберг, дзе, праўда, не затрымаўся і ў 1896 годзе пераехаў у Цюрых. Ва універсітэтах гэтых гарадоў з’яўляўся прафесарам. Прафесарам быў і ў Іетынгенскім універсітэце, у які перавёўся ў 1902 годзе і ў якім працаваў да заўчаснай смерці, што напаткала яго 12 студзеня 1909 года. У магілу звяло звычайнае запаленне сляпой кішкі.
Нягледзячы на тое, што не дасягнуў і 45гадовага ўзросту, зрабіць паспеў шмат. Пераканаўча пра гэта сведчыць Поўны збор яго навуковых прац, выдадзены на нямецкай мове ў 1911 годзе. Ён складаецца з чатырох раздзелаў, адпаведна — сем работ па тэорыі квадратных форм, пяць — па геаметрыі лікаў, шэсць — па геаметрыі і пяць работ тычацца праблем фізікі. I ў кожным з кірункаў пачынаючы з першага, талент Мінкоўскага раскрыўся належным чынам, а работы, якую ні возьмеш, вызначаюцца адкрыццём чагосьці новага, у тым ліку і тая, што была адзначана Вялікім прызам Парыжскай акадэміі навук, а яна, дарэчы, у Поўным зборы прац змешчана ў першым раздзеле.
I ўсё ж куды большай арыгінальнасцю вызначаюцца работы, у якіх Мінкоўскі стварыў новы накірунак у тэорыі лікаў. Каб зразумець важнасць гэтых напрацовак, неабходна патлумачыць сутнасць пытання. Як вядома, усё ў прыродзе бесперапынна, але ў той жа час яно і дыскрэтна. Прасцей кажучы, гэты працэс перарывісты, ён складаецца з асобных частак. Дыскрэтнае ў галіне лікаў вывучае тэорыя лікаў, а паколькі ўсё яно валодае структурай, гэта прычына багацця і разнастайнасці сувязяў, якімі згаданая тэорыя і вылучаецца сярод іншых раздзелаў матэматыкі.
Да Мінкоўскага дыскрэтнае і тое, што бясконца паўтараецца ў геаметрыі, неаднойчы закраналася ў розных матэматычных даследаваннях, але паслядоўна да канца XIX стагоддзя так і не было вывучана. Гэты аспект высвятляўся, у асноўным, у тэорыі лікаў. А некаторыя тэарэмы яе атрымлівалі простае вытлумачэнне толькі тады, калі раскрываўся іх геаметрычны сэнс. Падобная акалічнасць матэматыкам нават пасвойму імпанавала. Яны звыкліся з незразумеласцю і скрытнасцю прычын, што ўплываюць на тыя ці іншыя вынікі, якія атрымлівалі ў тэорыі лікаў. Больш таго, нават у нечым расчароваўваліся, калі высвятлялася, што яно геаметрычна абазначае нешта вельмі простае.
КНІГІ ОНЛАЙН
