КНІГІ ОНЛАЙН
Прыняць удзел у вычытцы распазнанага тэксту Падрабязней
Феадальны закон звяртае асаблівую ўвагу на аб’ект права і ў першую чаргу на рэчы. Аб’ектамі рэчавага права феадальнай Беларусі былі маёнткі з залежнымі людзьмі, ворыўныя землі, лясы, лугі, азёры, рэкі, чэлядзь нявольная, рознага роду пабудовы, жывёла, прадукты сельскагаспадарчай і рамеснай вытворчасці, лясных промыслаў і інш. Аднак трэба адзначыць, што разуменне паняцця аб’екта права адрознівалася ад сучаснага. Аб’ектам грамадзянскага права лічылася ўсё тое, што магло служыць сродкам ажыццяўлення інтарэсу і ў першую чаргу гэта рэчы, г. зн. прадметы матэрыяльнага свегу, а таксама дзеянні іншых асоб адносна перадачы рэчаў, асабістых паслуг, прыкладванняў уласнай рабочай сілы. Рэчы і чужыя дзеянні, якія складваюць эканамічныя даброты і запас такіх даброт, што знаходзіцца ў валоданні пэўнай асобы, называюцца маёмасцю — з эканамічнага пункгу гледжання. 3 юрыдычнага ж — пад маёмасцю разумеюць сукупнасць маёмасных, г.зн. належачых грашовай ацэнцы, юрыдычных адносін. Такім чынам, змест маёмасці з юрыдычнага пункту гледжання выяўляецца ў сукупнасці рэчаў, належачых асобе па праву ўласнасці і ў сілу іншых рэчавых правоў і ў сукупнасці ігравоў на чужыя дзеянні. Аднак, як адзначае Г. Ф. Шаршаневіч, нават у пачатку XX ст. заканадаўца не прытрымліваўся строгай тэрміналогіі і выкарыстоўваў слова «маёмасць» замест «рэч», а замест маёмасці гаварыў аб уласнасці2. Тым больш для феадальнага закона была характэрнай недастатковая распрацаванасць прававых паняццяў. У Статутах маёмасць носіць назву «маетность» або «добра», і гэтымі фармулёўкамі ахопліваецца як нерухомая маёмасць (зямля, маёнткі), так і рухомая (хатнія рэчы, каштоўнасці і інш.). Аб апошніх заканадаўца часам гаворыць у агульным плане — «нншме всякме добра о пожмтку оного мменья»3. 1 Шершеневнч Г. Ф. Учебнпк русского іражданского права Казань, 1902. С. 71. 2 Там жа. С. 121. 3 Статут 1588. Р. VII, арт. 22. Тэрмін «нменье» дастасоўваецца ў статутных нормах не толысі да маёнткаў, але ў першую чаргу да ўсёй нерухомай маёмасці. Адносна ж астатняй маёмасці ўжываецца слова «рэч», хоць у некаторых выпадках гэта слова выкарыстоўваецца ў значэнні прадмета. Трэба мець на ўвазе, што толькі з зараджэннем буржуазных праваадносін паняцце «рэч» паступова ўступае месца паняццю «маёмасць», пад якім разумеецца ўсё тое, чым асоба валодае. Аднак ужо ў статутны перыяд заканадаўца ў пэўнай ступені адрознівае шырокі юрыдычны сэнс слова «рэч» (як нрадмет, у якім закладзены матэрыяльныя і іншыя «добра» і які ахоўваецца законам), а таксама вузкі сэнс — фізічныя прадметы знешняга свету, з-за якіх могуць узнікнуць спрэчкі. У гэтых адносінах рэч з’яўляецца паняццем, якое гістарычна змяняецца, і толькі з развіццём тавараабароту юрыдычнае паняцце рэчы перамяшчаецца на тавар, які знаходзіцца ў пастаянным абароце. Гістарычна склаўся і падзел рэчаў на рухомыя і нерухомыя, хаця закон нават у больш познія часы не прыводзіць адметнай адзнакі. Статуты толькі гавораць аб «маетнасці рухомай й лежачай» і вызначаюць розныя тэрміны іскавай даўнасці, а ў некаторых выпадках пералічваюць некалькі «добраў», якія належаць да той ці іншай катэгорьгі. Практычнае значэнне гэтага падзелу праяўлялася шмат у чым: парадку наследавання, форме здзелак, тэрмінах іскавай даўнасці і інш. Таксама і падзел рзчаў на галоўныя і прыналежнасці. Практычнае значэнне адрознення галоўнай рэчы (г. зн. рэчы, якая мела самастойнае значэнне незалежна ад іншых) ад прыналежнасці (рэчы, якая дапаўняла эканамічнае значэнне галоўнай) зводзілася звычайна да агульнага рымскага правіла: лёс прыналежнасці вызначаўся лёсам галоўнай рэчы. Спосабамі набыцця рэчавых правоў у феадальнай Беларусі XV—XVI стст. былі: акупацыя (захоп), выслуга, даўнасць, спадчына, знаходка, прырашчэнне і некаторыя іншыя. Падставай набыцця рэчавых правоў быў і дагавор, які ў адносінах да зямлі ўзнік раней інстытута падаравання («пожалованья»), Уяўленне аб юрыдычным лёсе рэчаў не было яшчэ дастаткова выразным і было дапушчальным як бясконца працяглая прыналежнасць рэчы пэўнай асобе, так і прыналежнасць яе некалькім асобам. Толькі на больш познім этапе дзяржаўнае ўмяшанне ў дзеянні, звязаныя з вызначэннем юрыдычнага лёсу рэчаў, якое выражалася ў рэгістрацыі і засведчанні дагавораў, робіць гэтыя ідэі пэўнымі і надае ім характар канчатковасці. Асабліва гэта тычылася нерухомай маёмасці, адносна якой у XVI ст. праводзіцца праверка ггравоў на валоданне і ўтвараюцца спецыяльныя ўстановы для сведчання і рэгістрацыі здзелак. Заканадаўца феадальнай эпохі пачынае ўсведамляць і размяжоўваць фактычную, гаспадарчачшажывецкую, прыроду рэчаў і прыметы юрыдычнай умоўнай прыроды. Просты факт валодання рэччу пачы- нае супрацьпастаўляцца больш фармалізаваналіу, умоўна акрэсленаму праву ўласнасці. Апошняе разумеецца не толькі як валоданне і карыстанне маёмасцю, але і распараджэнне ёю, г.зн. вызначэнне юрыдычнага лёсу рэчаў. У сувязі з гэтым заканадаўца вызначае пэўны спосаб надання правоў уладальніку маёмасці, прадугледжвае розныя дадатковыя сродкі замацавання права ўласнасці, напрыклад, дае падаравальную грамату пасля першапачатковага захопу і г. д. Складаны дыферэнцыраваны характар правамоцтваў высвятляецца пры аналізе розных асабістых правоў на аб’екты рэчавага права, перш за ўсё на маёмасць нерухомую (спадчынную, купленую, выслужаную). Заканадаўца XVI ст. ужо дастаткова вызначае і адрознівае такія правы на рэчы, як уласнасць, валоданне («держанпе»), залог, сервітуты. He ставячы мэтай усебаковага і поўнага ўрэгулявання ўсіх грамадзянскіх праваадносін, заканадаўца значную ўвагу надае здзелкам1. Для юрыдычнай здзелкі (інакш юрыдычнага акта) перш за ўсё патрабавалася, каб яна праявілася знешне, прыняла адпаведную форму, па якой можна было б зрабіць вывад аб змесце. У сувязі з гэтым нават Статут 1588 г. засяроджвае ўвагу на больш тыповым і агульным. I таму толькі пералічвае віды здзелак або гаворыць аб наступствах іх невыканання, аднак дастаткова падрабязна гаворыць пра форму іх здзяйснення. Закон прадгтісвае часам, каб выражэнне волі асобы ажыццявілася ў пісьмовай форме, або было яшчэ засведчана органамі ўлады. Калі ж закон не прадугледжваў больш складанай формы, то выкарыстоўвалася простая, вусная. Заканадаўца канцэнтруе ўвагу не толькі на формах здзелак, але на ўмовах іх законнасці, правамоцтвах бакоў, формах адказнасці і інш. Увогуле, грамадзянскае права феадальнай Беларусі характарызуецца дастатковай рэгламентацыяй праваадносін, зладжанасцю і распрацаванасцю асноўных прававых інстытутаў, зразумеласцю і дакладнасцю юрыдычных фармулёвак, распрацаванасцю тэрміналогіі. § 2. Суб’екты грамадзянска-прававых адносін і іх праваздольнасць Суб’ектам права можа быць асоба, здольная ўступаць у юрыдычныя адносіны. Феадальная дзяржава не кожнага чалавека прызнавала здольным мець гграва ўласнасці, набываць права патрабавання, абавязвацца да пэўных дзеянняў. У старажытнасці меў месца погляд на рабоў як на аб’ект права, і доўгі час у феадальнай дзяржаве гэтыя адносіны захоўваюцца Аднак законы ВкЛ сведчаць, што паступова гэты ногляд церпіць значныя змены. Так, ранейшыя рабы пачынаюць 1 Пад здзелкамі разумеюцца выяўленні волі суб’ектаў права, накіраваныя на ўстанаўленне, змяненне або спыненне юрыдычных адносін. называцца халопамі, чэляддзю нявольнай, іх «саджаюць на зямлю» і пераўтвараюць у агароднікаў, тым самым набліжаючы да земляраобчага саслоўя. Заканадаўца, кіруючыся грамадскімі настроямі і новымі прагрэсіўнымі тэндэнцыямі, пачынае адмоўна ставіцца да самога паняцца «няволя» і замяняе назву чэлядзі нявольнай на чэлядзь дваровую, абмяжоўвае, наколькі магчыма, крыніцы папаўнення нявольнікаў і інш. Аднак увогуле халопы застаюцца аб’ектамі іірава. Суб’екталп права ў феадальнай дзяржаве лічыліся: феадалы, сама дзяржава, царква, манастыры, гарады, свабодныя гараджане, сялянская грамада і свабодныя сяляне, хаця правамоцтвы апошніх паступова абмяжоўваюцца. Сучаснае грамадзянскае права адрозігівае паняцці праваздольнасці і дзеяздольнасці суб’ектаў права, г. зн. здольнасць мець правы і здольнасць карыстацца гэтымі ітравамі (ажыццяўляць дзеянні з пэўнымі юрыдычнымі наступствамі). Заканадаўству ВкЛ невядомы гэтыя тэрміны, аднак заканадаўца дастаткова добра ўсведамляе іх, бо не за кожным чалавекам прызнае здольнасць мець правы і здзяйсняць юрыдычныя дзеянні. Праваздольнасць узнікала з моманту нараджэння чалавека. На яе ўплывалі такія фактары, як іірыналежнасць чалавека да дзяржавы і пэўнага саслоўя, пол, узрост, стан псіхічнага і разумовага развіцця, месца жыхарства, рэлігійная прыналежнасць. He размяжоўваючы, але ўсведамляючы паняцце дзеяздольнасці, заканадаўца ўстанаўлівае яе залежнасць перш за ўсё ад узросту асобы, г.зн. ад магчымасці ўсведамляць ім і ацэньваць юрыдычныя дзеянні і іх наступствы. Звьгчаёвае права звязвала гэту здольнасць са шлюбным узростам асоб. Статуты, імкнучыся да аднолькавасці грамадзянсі<а-прававых адносін у дзяржаве, пачынаюць рэгламентаваць узрост паўналецця асоб: мужчын у асноўным з 18 гадоў, жанчын з 15 гадоў (Статут 1588 г. — з 13 гадоў). Аднак дасягненне гэтага ўзросту яшчэ не азначала поўнай дзеяздольнасці асобы, бо жанчыны, напрыклад, увогуле былі абмежаваныя ў правах, асабліва замужнія. Яны не маглі самастойна выступаць у судзе, а з'олькі ў суправаджэнні мужа. Дарослыя дзяўчаты да замужжа знаходзіліся пад апекай бацькоў або іншых асоб. Фактычна кожная жанчына павінна была мець апекуна, які выступаў ад яе імя ў судовым працэсе (або суправаджаў яе), або наймаць заступцу (асобу, якая замяшчала істца ці адказчыка ў судовым працэсе). У пазнейшыя часы правы жанчын некалькі павялічваюцца, асабліва гэта тычыцца ўдоў, якія надзяляюцца некаторымі правамоцтвамі адносна маёмасці, якую меў у мінулым яе муж. Нежанатыя мужчыны (і нават не пакінуўшыя сям’ю жанатыя) знаходзіліся пад пэўнай бацькоўскай уладай. Непаўналетнія ж дзеці былі пад апекай бацькоў, а ў выпадку смерці апошніх — пад апекай іншых асоб, у першую чаргу — бліжэйшых сваякоў. Аднак закон агаворвае выпадкі ўдзелу непаўналетніх у грамадзянска-прававых адносінах, часцей за ўсё пры ўмове згоды апекуноў’. На дзеяздольнасць асоб уплываў разумовы і псіхічны стан чалавека. Псіхічна хворыя людзі (т.зв. «шалёныя»), а таксама асобы, якія былі не здольныя разумець сутнасці і характару сваіх дзеянняў («дурні»), пазбаўляліся магчымасці ўступаць у грамадзянска-прававыя адносіны, і іх замяшчалі апекуны.