КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Нягледзячы на тое што цэлы шэраг заканадаўчых абмежаванняў на працягу доўгага часу стрымліваў развіццё дагавору куплі-продажу нерухомасці, паступова ён пачынае выступаць у якасці поўнага права прыватнай асобы. Спачатку Статут 1529 г. дазваляе адчужаць частку нерухомай маёмасці пры ўмове поўнай службы прадаўца з той часткі зямлі, якая ў яго засталася, і поўнай службы пакупніка з набытага ўчастка зямлі, а потым Статут 1566 г. заканадаўча замацоўвае права распараджэння ўсёй маёмасцю. Ва ўмовах сталага феадалізма ўмацаванне феадальнай уласнасці на зямлю ішло ў кірунку нашырэння правоў феадалаў на ўсе віды землеўладання і адчужэння нерухомасці, у тым ліку на права куііліпродажу, мены, залогу. Большую свабоду атрымліваюць суб’екты дагаворных адносін, выпрацоўваецца пэўная працэдура і форма ажыццяўлення здзелак. Для куплі-продажу рухомых рэчаў закон не абавязваў пісьмовай формы і таму вуснае пагадненне было дастатковым для моцы дагавору, а існаванне яго можна было пацвердзіць паказаннямі сведак. У сувязі з тым важным значэннем, якое мела зямля ў перыяд феадалізма, ускладняецца парадак яе куплі-продажу. Заканадаўца клапоціцца перш за ўсё аб інтарэсах дзяржавы, нават і тады, калі мае мэтай захаванне цэласнасці родавых («патомных») землеўладанняў. Пры куплі-продажу нерухомасці доўгі час захоўваюцца рэцыдывы звычаёвага права, адносна якога купленыя маёнткі належаць выкупу бліжэйшымі сваякамі. Аб гэтым сведчаць шматлікія справы Літоўскай Метрыкі1. Сваякі імкнуцца ўтрымліваць землеўладанні ў межах сям’і2, аднак гэта ўсё часцей не атрымліваецца3. Заканадаўства XVI ст. замацавала пэўныя правілы набыцця і адчужэння маёмасці, якія папярэдне былі выпрацаваны жыццёвай практыкай. Статут 1588 г. патрабаваў натарыяльнага сведчання куплі-про- 1 Лптовская Метрпка. 6-я кнмга судных дел. № 62, 68, 114, 119, 220 і інш. 2 Там жа. №№ 220, 184 і інш. 3 Там жа. №№ 34, 53, 157, 374 і інш. дажу нерухомасці, а купля-продаж рухомай маёмасці (хатняй жывёлы і іншых «речей») павінна была ажыццяўляцца ў прысутнасці сведак (напрыклад, т. зв. барышнікаў) і рэгістравацца ў спецыяльных «врядовых» кнігах. Закон абавязваў здзелкі з рухомай маёмасцю заключаць «на торгах м в местечках», а калі гэтага нельга было зрабіць, то абавязкова пазней зарэгістраваць дагавор у тым месцы, дзе «торг бываеть»1. Узнікненне спрэчкі ў адносінах да маёмасці аўтаматычна стварала забарону на распараджэнне ёю да моманту вырашэння спрэчкі2. Ва ўмовах феадальнай дзяржавы купля-продаж здзяйсняліся і адносна людзей. Карыстаючыся цяжкім і бяспраўным становішчам чэлядзі нявольнай, якая са старажытных часоў была прадметам купліпродажу феадалаў, яе часам перапрадавалі нават простыя людзі3. Бывала, што яны ўдзельнічалі ў розных здзелках, у тым ліку і з нерухомасцю. У актавых кнігах сустракаюцца дакументы аб куплі-продажу сялянамі зямлі. Так, гаспадарскі падданы Мацей Багдзевіч прадаў у 1545 г. Віленскаму мешчаніну Мацісу Вайновічу сенажаць4. У XVI ст. становіцца прыметным імкненне заканадаўцы да дакладнай рэглаліентацьгі паўнамоцтваў асобы ў сферы рэчавага права (валоданне, карыстанне, распараджэнне), хаця для абавязацельных адносін застаецца некалькі характэрным змяшанне розных відаў абавязацельстваў, што тлумачылася значным уплывам старажытнага звычаёвага права. Нават ў Статуце 1588 г. гэта мае месца. Так, заканадаўца, рэгламентуючы дагавор куплі-продажу, называе пры гэтым услед за ім іншыя дагаворы (мены, дарэння) і зусім не клапоціцца аб характарыстыцы знеіпняга боку гэтых дагаворных адносін і іх адрозненні. Гаворыцца толькі, што да працэдуры заключэння дагавору мены нрад’яўляюцца такія ж патрабаванні, як і да дагавору куплі-продажу. Асаблівасць праяўляецца ў выпадку мены шляхецкіх маёнткаў на вялікакняжацкія. Статут тады патрабуе выезда камісараў на месца размяіпчэння землеўладанняў з той мэтай, каб мена была «ровной м зупольной», пасля чаго дагавор зацвярджаўся вялікакняжацкім лістом (р. III, арт. 50). Дагавор мены ў гістарычным развіцці папярэднічаў дагавору купліпродажу, які з’явіўся толькі з увядзеннем грошай і грашовага абарачэння. Да з’яўлення грошай мена была адзінай здзелкай паміж асобамі і плямёнамі. Заканадаўства ВкЛ мала ўвагі надае гэтаму дагавору. Для мены рухомых рэчаў практычна няма ніякіх перашкод. 3 дагаворам куплі-продажу мену збліжае тое, што прадмет гэтых двух дагавораў перадаецца ва ўласнасць іншай асобе. Адрозненне ж ад куплі- 1 Статут 1588. Р. XI, арт. 8; р. VII, арт. 18. 2 Статут 1588. Р. IV, арт. 73. 3 Лмтовская Метрмка 6-я кннга судных дел. № 274. 4 АВК. Вмльна, 1880. Т. XI. С 13-14. продажу заключаецца ў тым, што рэч абменьваецца на рэч, а не на грошы. На практыцы часам пад выглядам дагавору мены адбываліся купля-продаж або дарэнне нерухомасці. Менавыя запісы сустракаюцца амаль ва ўсіх актавых кнігах Вялікага княства Літоўскага. Яны, як правіла, маюць амаль аднолькавыя формы запісу. У сувязі з інтэнсіўным развіццём у XVI ст. таварна-грашовых адносін шырокае распаўсюджванне набывае дагавор пазыкі, які даволі цесна прымыкае да атрымання грашовай пазыкі шляхам залогу маёмасці. Пазыкай (займам) называецца дагавор, па якому адна асоба абавязваецца вярнуць узятыя ў іншай асобы рэчы, але рэчы не тыя ж самыя, а замененыя ў той жа колькасці і такой жа якасці. Гэты дагавор быў шырока распаўсюджаны з даўніх часоў. Простае насельніцтва амаль штодзённа пазычала муку, зерне, мёд і іншыя харчовыя прыпасы. Такія дагаворы заключаліся ў вуснай форме, і яны не цікавяць заканадаўцу. Перш за ўсё закон рэгламентуе грашовую пазыку і клапоціцца аб фармальным боку гэтага дагавору і аб умовах яго законнасці. Статут 1529 г. устанавіў, «абы жаднн шляхтмч м мегцанян не позычмл вышей десятм коп без лмсту», у адваротным выпадку, калі дагавор не быў аформлены пісьмова, пазыкадавальнік губляў свае грошы (р. X, арт. 3). Наступныя Статуты дапоўнілі палажэнні, якія тычыліся пазыковых абавязацельстваў. Статут 1588 г. патрабаваў не толькі пісьмовага афармлення дагавору пазыкі на суму, вышэйшую дзесяці коп грошай, але і асабістага подпісу і пячаткі даўжніка на дакуменце і подпісаў з пячаткамі двух-трох шляхціцаў. У выпадку, калі даўжнік не ўмеў пісаць, то патрабавалася яго асабістая пячатка і подпісы з пячаткамі не менш як трох шляхціцаў. Аформлены такім чынам дагавор лічыўся сапраўдным і «без зезнанья урядового» (р. VI, арт. 6, 7). 3 гэтых статутных норм вынікае (хаця закон не гаворыць прама аб гэтым), што дагавор пазыкі, аформлены без прытрымлівання адзначанага парадку, мог лічыцца сапраўдным пры рэгістрацыі яго органамі дзяржаўнай улады. Толькі пры належным афармленні дагавору закон прызнаваў магчымасць спагнання доўгу. Заканадаўца не дазваляе спагнання доўгу па самастойна складзеных вопісах. Расходныя кнігі дзяржавы сведчаць, што ў дзяржаўным скарбе вельмі рэдка бывала дастаткова грошай ці футраў і іншых тавараў, таму для пакрыцця страт (прыняцце паслоў, закупка за межамі дзяржавы неабходных тавараў і г. д.) Вялікія князі выкарыстоўвалі дагавор пазыкі1. У выпадку ж, калі не было магчымасці аддаць доўг, крэдытору перадавалася ў эксплуатацыю якая-небудзь маёмасць «до выгілаты». Так, Вялікі князь Аляксандр аддаў у эксплуатацыю Брагінскую воласць Даніле Дзяд1 Акты Лмтовско-Русского государства, нзданные М. ВДовнар-Запольскпм (XV—XVI ст.} СПб., 1899. №№' 15, 92, 137. ковічу да таго часу, «покуль не выберет 230 коп грошай»1. У адным з дакументаў гаворыцца, што Жыгімонт I дазваляе ў 1514 г. выбраць намесніку магілёўскаму Юрыю Зяноўевічу пазычаныя ў яго каралём грошы ў памеры 1300 коп з прыбыткаў Магілёўскага старосгва2. Статут 1588 г. замацаваў норму, адносна якой пазыка і залог не мелі тэрміну іскавай даўнасці і таму асобам усякага «стану» дазвалялася свабодна спаганяць даўгі на падставе належным чынам аформленага дагавору, прычым спаганяць не толькі з даўжніка, але і з яго нашчадкаў (р. VII, арт. 12; р. IV, арт. 9). Даўгі маглі спаганяцца не толькі з рухомай і нерухомай маёмасці, але ў выпадку неплацежаздольнасці даўжніка пераходзілі на яго асобу (р. VII, арт. 10). Са старажытных часоў існавала права крэдытора адносна асобы даўжніка без усялякіх пошукаў яго маёмасных сродкаў. Статутнае заканадаўства гаворыць аб асабістай адказнасці даўжніка як дапаўняльнай да маёмаснай і магчымай толькі па судовай пастанове. Спрэчкі вакол пазыковых абавязацельстваў належалі судоваму разгляду. Пры спагнанні доўгу закон прадугледжваў растэрміноўку выплаты ў выпадку цяжкіх жыццёвых абставін: знішчэння належачай даўжніку маёмасці пры пажары, іншай прапажы маёмасці, разарэння даўжніка і інш. Рэгламентуючы часовыя межы адтэрміноўкі выканання даўгавых абавязацельсгваў, Статут замяняе іх параўнальна з папярэднім заканадаўствам і ўстанаўлівае залежнасць ад памера доўгу. Закон замацоўвае і тэрміны выканання судовых пастаноў аб грашовых спагнаннях: ад 2 да 24 тыдняў у залежнасці ад сумы (р. IV, арт. 84). Параўнальна са Статутам 1566 г. больш увагі надавалася выпадковаму знішчэнню дакументаў на пазыковыя абавязацельствы і іншых важных «лнстов». Заканадаўца пры гэтым дэталізуе спосаб доказу выпадковасці знішчэння гэтых дакументаў і замацоўвае верхнюю мяжу (да двухсот коп грошай) той сумы, якая прымаецца да ўвагі судом пры разглядзе такіх спраў (р. VII, арт. 24). Самыя важныя спрэчкі па даўгавых абавязацельствах (значныя сумы, празмерныя дамаганні ліхвяроў і інш.) разглядаліся часам спецыяльнай скарбавай камісіяй. Практыку выдачы т. зв. «вызнаных лмстов» (векселяў) актыўна выкарысгоўвалі Вялікія князі3. Так, Жыгімонт I даў такі вексель віленскаму мешчаніну Ваську Хітраму ў Кракаве, у якім было запісана ў канцы: «А маем ему тую чотырмста коп м трмдцать коп п две копе грошей отдатп на сего светлого Нльн день прмйдучего. 14 та есмо ему далн сесь наш лмст вызнаный»4. Шматлікія судовыя дакументы гаво- 1 Акты Лнтовско-Русского государства. № 92. 2 Там жа. № 137. 3 Там жа. №№ 101, 189. 4 Там жа. № 101. раць аб спрэчках адносна таго, што пазыковыя абавязацельствы па розных прычынах не выконваліся1. Статуты мала ўвагі надаюць дагавору дарэння, хутчэй за ўсё таму, што ён быў добра знаёмы і ўрэгуляваны звычаёвым правам. Польскі вучоны Ю. Бардах адзначае, што гэты дагавор у ВкЛ меў свае асаблівасці і разнавіднасці2. Яшчэ ў другой палове XIX ст. нямецкія вучоныя звярнулі ўвагу на адрозненне існуючага віду дарэння ў германскім праве ад класічнага рымскага, дзе дарэнне супрацьпастаўлялася канкрэтным кансэнсуальным дагаворам, такім як купля-продаж, або рэальным — як мена і пазыка.