КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
З’яўленне т. зв. даравізны было абумоўлена рознымі сацыяльнаэканамічнымі і маральна-рэлігійнымі прычынамі. Яна не толькі стварала ўмовы для абарачэння тавараў і паслуг у старажытны перыяд, але была і формай набыцця грамадскага прэстыжу. Як адна з форм абмену дарамі яна была санкцыяніравана ў Кодэксе Юстыніяна, a потым знайшла адлюстраванне ў візантыйскім сярэдневяковым заканадаўстве. У такім жа значэнні мы знаходзім яе ў Эклозе і Прахероне. У іншых візантыйскіх помніках права, якія адыходзілі ад класічнага дагавору дарэння, не было абавязковасці як у грашах, так і ў натуры або ў коле абазначанага дзеяння. Даравізна была характэрнай і для іншых народаў. Яна была хутчэй за ўсё вынікам больш складаных інтарэсаў, чым купля-продаж. Калі пры куіілі-продажы адносіны мелі характар чыста юрыдычны, то для ўзаемнай даравізны характэрны адносіны сяброўства, узаемадапамогі, якія папярэднічалі юрыдычным адносінам. Напрыклад, у Скандынавіі існавала ігравіла, па якому кожная даравізна павінна была калшенсавацца дарэннем роўнай вартасці, інакш можна было патрабаваць вяртання даравізны3. Складаны парадак арганізацыі распараджэння маёмасцю ў сярэдневякоўі ўтрымліваў і сістэму ўзаемаадплатнай даравізны як формы адчужэння зямлі. Гэты інстьггут адміраў доўга праз мноства прамежкавых, пасрэдніцкіх форм, замяняўся купляй-продажам ці, радзей, менай. Вывучэнне гэтага інстытута паказвае, якую каштоўнасць мае той метад даследавання, які адыходзіць ад разгляду кожнага прававога інстытута асобна, ізалявана, але разглядае іх генетычна і структуральна, у шырокім кантэксце з іншымі інстытутамі. Існаванне даравізны ў сярэдневякоўі з’яўляецца падставай для разумення логікі існавання шматлікіх іншых інстытутаў. У Ві<Л даравізна як узаемадарэнне належала да сферы звычаёвага права, таму і Статуты не гавораць аб ёй. Часцей за ўсё яна афар- 1 АВК. Внльна, 1904. Т. XXX, №№ 147, 152, 130. 2 Bardach J. Studia z ustroju i prawa WXL. S. 174. 3 Гуревнч A. 14. Свободное крестьянство Норвегнн. M., 1967. С. 52—54. млялася на карысць царквы, адпаведна з чым духоўнікі складалі спецыяльныя запісы, т.зв. духоўныя. Так, у 1422 г. віленскі мешчанін Мацей Волах разам з жонкай запісаў на карысць касцёла сваю маёмасць, узамен чаго царкоўнікі абавязваліся спраўляць штотыднёва дзве службы: адну за іх здароўе, другую — за выратаванне душы. У тым жа годзе віленскі ваявода Маневід такім жа чынам забяспечыў сябе і нашчадкаў1. Царкоўныя даравізны мелі ярка акрэслены характар узаемнасці дарэння. Увогуле, гэта была агульнапрынятая сярэдневяковая практыка. У канцы XV—XVI стст. даравізна атрымлівае ўсё большае пашырэнне сярод свецкіх феадалаў, аб чым сведчаць шматлікія дакументы. Так, у 1522 г. намеснік выжыцкі Мацвей Мікітыніч звярнуўся ў суд адносна таго, што Ян Радзівіл заручыўся з яго дачкой і пад гэта пазычыў сто коп грошай, але потым не жаніўся і не вярнуў падарункаў і пазыкі. Але на судзе Ян Радзівіл тлумачыў, што ён сябраваў з Мацвеем Мікітынічам і ўзаемна падарункі даваў2. Для феадалаў ВкЛ характэрны два супрацьлеглыя погляды на акты дарэння: дарэнне — гэта ўзаемаадплатны дагавор (што і насіла назву «даравізна») і дарэнне — бязвыплатны, дармовы дагавор. Менавіта таму ў завяшчальных запісах (XV—XVI стст.) сустракаюцца абодва віды Больш пануючым становіцца адплатны характар даравізны там, дзе сумяшчаецца ў адным якім-небудзь юрыдычным акце продаж і дарэнне. Ініцыятарам гэтага выступіў касцёл францысканцаў у Вілыгі. Захавалася цэлая серыя дакументаў, у першым з іх, выдадзеным у 1483 г., нерухомасць часткова даруецца ўзамен за духоўныя клопаты аб здароўі і душы. Пасля даравізна пачынае сустракацца і ў дакументах аб усынаўленні, дзе гаворыцца аб пэўнай суме грошай, узамен якой усынаўлялася асоба (яна бралася «за сына места») і адпаведна ўсыноўленаму запісвалася частка нерухомай маёмасці, як правіла, не больш 1/3 маёнтка. У канцы XV ст. усё часцей з’яўляюцца дакументы, у якіх нерухомая маёмасць часткова прадаецца, часгкова дорыцца ўзамен за духоўныя клопаты не толькі аб здароўі і душы дарыльшчыка, але і яго блізкіх родзічаў. Феадалы адным дакументам запісваюць і часткова дораць дзядзіны, вотчыны, пэўныя ўчасткі ворыўнай зямлі, лясы, сёлы, а часам і пэўную колькасць залежных людзей. 3 XVI ст. усё часцей сустракаюцца дакументы аб узаемнай даравізне свецкіх феадалаў. Менавіта існаванне даравізны ў свецкіх феадалаў з’яўляецца падставай і магчымасцю дасканалага вывучэння іншых інстытутаў грамадзянскага і сямейнага права ВкЛ. Так, яна служыць для разумення існавання і генезісу такога інстытута, як «вена», які дастаткова даўно быў вядомы пад лацінскай назвай «do- 1 Bardach J. Studia z ustroju i prawa W. X. L. S. 177. 2 Там жі S. 178. talicium». У акце Віленскай уніі 1401 г. Вітаўт гаворыць аб запісанай жонцы маёмасці, якая пасля яго смерці павінна вярнуцца каралю Уладзіславу (Ягайлу), і выкарыстоўвае пры гэтым польскае слова «вена». Хутчэй за ўсё гэта вена было запісана значна раней, магчыма ў час падпісання Востраўскага пагаднення 1392 г. Пазней інстытут вена атрымлівае пашырэнне і значную заканадаўчую рэгламентацыю. Галоўнае, што яго таксама нельга вывучаць ізалявана, а толькі ва ўзаемаадносінах з інстытутам даравізны і іншымі прававымі інсгьггутамі. Даравізна знікла з грамадзянска-прававых адносін паступова. Інтэнсіўнае развіццё таварна-грашовых адносін стала смяротным для даравізны. Таму і заканадаўца, добра ведаючы аб гэтым, не ўключыў у Статуты нормы аб праваадносінах, звязаных з даравізнай. Аднак на практыцы дакументы феадальнага перыяду сведчаць аб шматлікіх актах даравізны, якія ўваходзілі ў склад завяшчальных запісаў1. Паклажа (захоўванне чужой маёмасці), якая ў старажытнасці разглядалася як сяброўская паслуга, у статутным законе выступае маёмасным дагаворам, патрабуючым адпаведнага афармлення і ўскладаючым на паклажазахавальніка абавязак несці адказнасць за давераную яму маёмасць. Дастаткова распаўсюджаны на тэрыторыі Беларусі гэты дагавор быў рэальным, і абавязацельства па ім узнікала ў момант перадачы рэчаў на захоўванне канкрэтнай асобе. Закон амаль нічога не гаворыць аб аб’ектыўным боку гэтага дагавору (відаць, таму, што ўсё гэта было добра вядома на практыцы), а засяроджвае ўвагу толькі на тэрмінах захоўвання маёмасці ў выпадку накладання на яго арышту. Асноўнае патрабаванне заканадаўцы зводзіцца да належнага захавання маёмасці і вяртання рэчаў у тым выглядзе, у якім яны былі аддадзены на захаванне. У выпадку прычынення шкоды гэтым рэчам або іх страты ўзнікалі абавязацельствы з прычынення шкоды, якія дакладна рэгламентаваліся законам і абараняліся прамым іскам. Паклажазахавальнік не нёс адказнасці пры выпадковай гібелі рэчаў, аддадзеных на захаванне (стыхійныя бедствы, крадзеж і інш.), г. зн. рызыка выпадковай гібелі маёмасір ляжала на ўласніку. Заканадаўца пры гэтым лічыў, што рэчы ўласніка, якія былі пакрадзены або згарэлі ў агні разам з рэчамі гаспадара (паклажазахавальніка), падпадаюць пад умовы выпадковай страты. Гаспадар толькі павінен быў прынесці прысягу аб тым, што гэтыя рэчы «не скорыстмл п ку пожнтку своему нмчого не обернул». У выпадку ж знікнення (пашкоджання) толькі рэчаў уласніка, між тым як рэчы паклажазахавальніка засталіся непашкоджанымі (былі ў наяўнасці), апошні павінен быў тыя рэчы вярнуць або заплаціць за іх. Рызыка выпадковай гібелі ляжала на паклажазахавальніку (гаспадару дома, двара) і ў тым выпадку, калі 1 АВК. Т. XXI. С 270; Т. VII. С. 460; Т. XI. С. 7, 11 і інш. рэчы ўласніка захоўваліся пад замком асобна ад рэчаў гаспадара, a апошні кранаў іх ці перанёс у іншае месца’. Феадальны закон гаворыць і пра дагавор найму маёмасці, прычым найм нерухомай маёмасці выступаў у форме арэнднага пагаднення. Добраахвотнае абавязацельства (найм) чалавека «вольнага пахожага», дадзенае ім пры пераходзе да іншага феадала пад умовай арэнды маёмасці, лічылася законным, калі было пісьмова аформлена і падпісана трыма годнымі даверу шляхціцамі (р. VII, арт. 8). Пры асабістым найме вольнага чалавека звычайна найміт знаходзіўся ў стане нявольніка, якога гаспадар мог пакараць па свайму жаданню. Асабісты найм, які заключаўся ў пагадненні бакоў аб карыстанні працай, мог выступаць у форме хатніх паслуг, земляробчых, рамесных работ, а таксама іншых работ і паслуг. Дагавор аб хатніх паслугах звычайна пацвярджаўся кожны год У выпадку калі найміт быў шляхціцам, дагавор лічыўся заключаным пасля падацця рукі, таму ён называўся часам рукадайны слуга, Закон абмяжоўваў асабісты найм для некаторай катэгорыі асоб: забаранялася служыць асобам хрысціянскага веравызнання ў яўрэяў і татар. Аднак на практыцы гэтага не прытрымліваліся. 3 цягам часу пры заключэнні дагавору асабістага найму ўводзіцца ў практыку прад’яўленне сведчання ад папярэдняга гаспадара аб спраўнасці і магчымасцях найміта. Такое сведчанне служыла і мэце забеспячэння ад уцёкаў найміта. Сярод гарадскога насельніцтва адносіны па найму рэгламентаваліся і асаблівымі правіламі, якія былі звязаны з карпаратыўнай, цэхавай арганізацыяй рамеснай вытворчасці. Як правіла, рамесны найм ажыццяўляўся ў форме найму рамеснага вучня ці ў форме найму чалядніка. Форма дагавору, умовы і тэрмін дзеяння залежалі ад многіх абставін, у тым ліку і ад статуса таго ці іншага цэха. Статут 1588 г. згадвае і ш.эраг іншых дагавораў. Так, напрыклад, не раскрываючы сутнасці і ўмоў арэндных адносін, ён патрабуе: каб «оренды мыт, корчом, млынов, робот лесных й йных пожмтков» афармляліся ў адпаведнасці са статутнымі нормамі (р. VI, арт. 8). Актавыя дакументы сведчаць аб шырокім выкарыстанні арэнднага дагавору самой дзяржавай. У выдадзеных М. В. Доўнар-Запольскім «Актах Лйтовско-Русского государства»2 значная колькасць дакументаў тычыцца мытных карчмарных збораў, якія выгілачваліся за арэнду мытаў і корчмаў і складалі важную частку дзяржаўных нрыбыткаў. Так, дакументы №№ 55, 56, 57, 62, 72, 73, 76, 79, 84,109 і інш. уяўляюць сабой арэндныя кантракты на перадачу мыт і корчмаў або граматы на перадачу гэтых крыніц прыбыткаў «к верной руце», г. зн. у адпаведнае кіраванне. Умовы арэндных дагавораў вельмі аднастайныя і дастаткова ты1 Статут 1588. Р. VII, арт. 30.